Organizimlerdiń adaptivlik biologiyalíq ritmleri tayanısh sózler

 
5.3. Máwsimler hám jıl dawamındaǵı ritmler 
 
Biologiyalıq ritmler - geofizikalıq faktorlar hám biologiyalıq dáwirler menen 
baylanıslı nızamlı waqıyaliqta quyash iskerligi hám Aydıń háreketi astronomiyaliq 
faktorlar bolıp, olar anıq qaytalanıw qásiyetine iye. Jer sharında baqlanatuǵın 
geofizikalıq, meteorologiyalıq hám gidrologiyalıq dáwirli ózgerisler (atmosfera 
basımınıń ózgerip turıwı, teńiz, okean betiniń kóteriliwi hám páseyiwi) hám 
bioritmlerdiń kelip shıǵıwına alıp keledi. 
Biosferada hám ondaǵı tirishlikke Quyash eń kúshli tásir jasaydı. Biologiyalıq 
ritmler kosmosliq ritmler menen sinxronlasǵan, tiǵiz baylanısqan. 
Jer betinde temperaturanıń máwsimler boyınsha ózgeriwi baqlanadı, yaǵnıy 
qısqı suwıqlar báhárgi jıllı hám jazǵı ıssı menen almasadı, hám sol waqıtta ıǵallıq, 
basım, atmosferanıń issiliq dárejeleri ózgeredi. Bunday jaǵdaylar óz náwbetinde 
tiri tábiyattıń máwsimler boyınsha ózgeriwine alıp keledi. Tiri organizmlerdiń 
dáwirligi aylarǵa tuwra keledi. Máselen, yapon teńiz liliyasınıń kóbeyiwi, alma, 
almurttıń gúllewi yaki qatar haywanatlardaǵı dáwirlik máwsimniń belgili ayları, 

---

kúnlerine tuwra keledi hám bunda organizmlerdiń jaqtılıqqa, magnit maydanına 
tezlik penen orientaciya qiliwdaǵı reakciyalardan kelip shıǵadı. Adamlarda, ásirese 
hayallarda ay kóriw (yetek keliw) aydıń málim kúnleri bolıp ótedi hám qaytarılıp 
turadı. 
Máwsimlerdiń 
ózgeriwi, dáwirligi ortasha hám arqa keńliklerde 
shegaralanǵan. Sonnan, Rossiyanıń Orta Evropa bóliminde organizmlerdiń 
rawajlanıwı ushın qolaylı shárayat 6-7 aydı qurasa, Orta Aziya shárayatında 9-10 
ay dawam etedi. Bul dáwir keliwi menen hár túrli shóp ósimlikler, putalar, terekler 
gúlleydi, jánlikler háreketke keledi, kóbeye baslaydı, quslar bir orınnan ekinshi 
orınǵa ushıp keledi. Túńgi suwıqlar toqtawı menen barlıq ósimliklerdiń birden 
ósiwi, rawajlanıwı, haywanlardıń kóbeyiwi baslanadı. Jaz máwsimine kelip 
ósimlikler tuqım, miywe payda etedi. Qısqı tınıshlıq dáwirine tayarlanıwǵa 
japıraqlardan zatlar→shaqalarǵa→denege→tamırǵa qarap aǵadı, organikalıq zatlar 
toplanıp, qısta suwıqqa qarsı shıdaw energiyası payda boladı. 
Haywanlardaǵı máwsimlik ritmlerge báhárde quslardıń ushıp keliwi hám 
gúzde ushıp ketiwi mısal boladı. Arqa polyar krachka qusı Arktikada uya saladı 
hám ushıp ketiwi dawamında 15 mıń km den artıq aralıqtı basıp ótedi. Qıs 
jaqınlasıwı menen quslar migraciyası toqtaydı. Omırtqalı haywanlardıń ayırımları 
qısqı tınıshlıq dáwirine tayarlanadı (júnleri, párleri qalıńlasadı, may zatları denede 
toplanadı, jaqsı jaǵdayǵa migraciyalanadı h.b.).
Tropikalıq zonalarda pasıllardıń ózgeriwi hám kúnniń ózgeriwi sezilgenligi 
sebepli, kún hám jaqtılıqtıń ekologiyaliq áhimiyeti onsha kúshli sezilmeydi. Bul 
zonada haywanlardiń kóbeyiw dáwirleri qurǵaq hám jawinli máwsimlardiń 
almasiw dáwirine baylanisli boladi. Bir jasaw rayoniniń ózinde sút emiziwshiler, 
quslar kóbeyiwinde waqıt boyınsha parıq bolıwı múmkin. Ayırım sút 
emiziwshilerdiń kóbeyiwi kúnniń qısqarǵan dáwirinde (kópshilik quyash 
qaytarıwshı haywanlar), basqa haywanlar (kishkene jırtqıshlar, kemiriwshiler) 
kúnniń uzayǵan dáwirinde kóbeyedi. Dala shımshıǵınıń kóbeyiw dáwiri ekvatorǵa 
qarap artıp baradı. 

---

Haywanlar jerdiń bir yarım sharınan ekinshi yarım sharına otkerilse olardıń 
kóbeyiw dáwirleri sezilerli dárejede ózgeredi. Bunday jaǵdaydı lan, suwın hám 
qara eshki kibi tuyaqlı haywanlarda baqlaw múmkin. Olarda kóbeyiw dáwiri arqa 
yarım sharda oktyabr ayında bolsa, Jańa Zelandiyaǵa keltirilgen usı haywanlar - 
aprel ayında kóbeygen.