Organizimlerdiń adaptivlik biologiyalíq ritmleri tayanısh sózler

5.2. Sutkalı ritmler 
 
Hár bir kletka, hár bir organizm «jumıs ritmine» iye. 24 saat dawamında 
sutkalı ritmler tiykarında organizmniń jumıs rimtleri bir-biri menen baylanısadı. 
Tiri organizmlerdegi sutkalıq (cirkad) ritmler júdá keń diapazonda baqlanadı. 
Sutkalıq ritmler dem alıw hám dene temperaturası ózgeriwinde, júrek iskerligi hám 
qan aylanısında ishek-asqazan hám artıqsha zatlardıń deneden shıǵarıw 
processlerinde baqlanadı.
Bir sutka dawamında tiri organizmler tirishilik processleriniń basqarılıp 
yamasa tákiraralanıp turıwı sutkalı ritmler delinedi. Sutkalı ritmler bir kletkalı 
organizmlerden baslap adamlarda da ushırasadı. Adamda sutkalı ózgeriwler menen 
baylanısqan 100 den aslam fiziologiyalıq processler anıqlanǵan. Máselen, 
adamlardaǵı uyqı hám sergeklik, dene temperaturasınıń ózgeriwi, júrektiń qısqarıw 
ritmi, dem alıw tereńligi hám jiyiligi h.t.b. Amebalarda bóliniw tempi sutka 
dawamında ózgerip turadı. Ayırım ósimliklerde sutkanıń belgili waqtında gúllerdiń 
ashılıwı hám jabılıwı, japıraqlardıń kóteriliwi hám túsiwi, dem alıwdıń maksimal 
intensivligi h.t.b. ámelge asadı.
Uyqı hám sergeklik dáwiriniń almasıwı haywanlarda kúndizgi hám túngi 
túrlerdiń ajıralıwına sebep boladı. Kúndiz aktiv tirishilik etetuǵın haywanlarǵa úy 
tawıqları, shımshıq tárizlilerdiń kópshilik wákilleri, balpaq tıshqanlar, qumırsqalar, 

---

iynelikler kirse, túngi haywanlarǵa jarǵanatlar, kirpitikenler, bayıwlı, jabayı 
shoshqalar, kópshilik pıshıq tárizliler, baqalar, tarakanlar h.b. kiredi. Haywanlar 
ádette sutkanıń ózleri ushın qolaylı waqtında aktiv boladı. Ayırım haywanlar 
kúndizde, túnde de aktiv háreket etedi. Bularǵa: jer qazarlar, jırtqıshlar (túlki, 
qasqır h.b.) kirip, bunday ritm tábiyatta polifazalı ritm dep ataladı.
Tiri organizmlerdegi biologiyalıq ritmlerdiń ózgerip turıwı waqıt hámde 
ekologiyalıq faktorlarǵa baylanıslı. Máselen, shafran gúlleriniń ashılıwı 
temperaturaǵa baylanıslı, namazsham gúl tajları jaqtılıqta ashılıp, bultlı kúnlerde 
jabıladı.
Biologiyalıq ritmler organizmniń waqtın seze baslawı tiykarında júzege keledi 
hám bunday jaǵday «biologiyalıq saat» dep aytıladı. Organizm kúnlik ózgeriske 
emes, bálkim tábiyattaǵı quramalı geofizikalıq ózgerislerge de baǵdar aladı. 
Sutkalı ritmler hár qıylı faktorlar tásirine qaray ózgeriwi múmkin. Kúnniń 
birinshi yarımında adam organizminiń suwıq temperaturaǵa sezgirliginiń artıwı, 
kúnniń ekinshi yarımında bolsa joqarı temperaturaǵa artıwı anıqlanǵan.
Ertede ótken ullı alımlar - Gippokrat, Aristotel, Beruniy, Ibn Sinolar tárepinen 
de bioritmlerdiń barlıǵı hám olardıń mánisi, kelip shıǵıwı quyash hámde Aydıń 
dáwirler menen ózgeriwine baylanıslı ekenligi aytıp ótilgen.
Tiri organizmlerdiń biologiyalıq ritmleri dáwirinde adam jumıs islep atırma 
yaki tınısh jatqan haldama, denedegi temperatura saatına ±0,5
0
C qa ózgeredi. Insan 
denesindegi teri temperaturasinıń joqarı kórsetkishi saat 18 ler átirapında bolsa, eń 
tómen kórsetkish túńgi saat 1 den azańǵı 5 ler arasında boladı. 
Maymıllardı baqlawlar sonı kórsetedi, olar túnde uyıqlap, kúndizi aktiv 
hárekette boladı. Dene temperaturası túnde 36,5
0
C, kúndizi 38,5
0
C átirapında 
boladı.
Jaqtılıq hám temperatura eń kúshli sırtqı tásir esaplanadı. Olardıń tásirinde 
ıssı qanlı haywanlarda 24 saatlıq dene temperaturasınıń ózgeriw ritmi bolıp turadı. 
Biraq, ayırım túngi haywanlarda, máselen, úkilerde deneniń maksimal 
temperaturası hám gaz almasıw dárejesi kúndiz, jaqtılıqta emes al túnde baqlanadı. 
Sebebi úkiler túnde háreket etiwshi haywanlar toparına kiredi. 

---

Sutkalıq ritmler tiykarında shártli refleksler adam hám haywan denesinde hár 
túrli faktorlar tásirinde júzege keledi. Máselen, jumısqa túsiw yaki shıǵıw 
signalları jumısshılardıń sutkalık ritm sızıǵın ózgertedi. Yaǵnıy, temir jol 
dispecheriniń túnde jumısqa shıǵıw signalı dene temperaturasın tómenletedi.
Insan denesinde júrek urıw hám qan aylanıw organizm iskerligine baylanıslı. 
Máselen, dene tınısh turǵan jaǵdayına júrekten aorta tamirina minutına 4-6 litr, 
bulshıq etler az háreketlengende bolsa 20-25 litrge shekem qan aydaydı. Bulshıq 
etler sisteması bosaǵan, tınısh waqıtta júrek urıwda páseyedi, awır háreket etken 
sportshılarda júrek urıwı 1 minutta 260 qa kóteriledi. Ópkeniń hawa ótkeriwi 
minutına 150-180 litrge kóteriledi, ádette minutına kislorod jutıw 5-6 litrdi 
quraydı. 
Júrek urıwı keshirek saat 18 lerde artadı hám sol waqıtta maksimal hám 
minimal qan basımı baqlanadı. Júrek urıwınıń eń kemi azańǵa saat 4 te, qan 
basiminiń páseyiwi bolsa 9 da baqlanadı. Kózdiń ishki basımı azanda kóterilip, 
keshte tómenleydi. Túnde insanda miy biopotencial aktivligi ásirese túngi saat 2-4 
lerde eslew qábileti tómenleydi, islew aktivligi ástelesedi, adam kúshsizlenedi, 
bulshıq et kúshleri kemeyedi. Insanlarda júrek iskerligine sırtqı faktorlar: 
quwanısh, qorqıw, qáweterleniw, ǵam qayǵı, seziw kúshli tásir etedi.
Qanda qanttıń maksimum muǵdarı saat 9 da, minimum – 18 de baqlanadı. 
Búyrektiń kóp ajıralıw iskerligi keshirek, kem ajıralıwı erte tańda, saat 2 hám 5 
lerge tuwra keledi. Insan denesindegi ishki ortalıq saat 15 ten saat 3 lerge shekem 
siltili, al kerisinshe saat 3 ten 15 ke shekem qıshqıl ortalıqta boladı. 
Dene jaraqatları saat 21 den 3 ke shekem, saat 9 dan 15 ke shekem jaqsı 
pitedi. Júrek –qan tamır keseli bar nawqas adamlarǵa saat 4 te berilgen dári basqa 
waqıtqa qaraǵanda 40 barabar kúshli hám paydalı tásir qıladı. Diabet keselinde 
denege saat 4 te insulin jiberilse jaqsı nátiyje beredi.
Insan denesindegi barlıq funkciyalar saatlar boyınsha bólistirilgen. Sonnan, 
túnde bawır qant toplasa, kúndiz may muǵdarın basqaradı hám sidik kislotasın 
islep shıǵaradı. Aq qan dánesheleri tiykarınan túnde isleydi. Olardıń muǵdarı kún 
dawamında 1 % ten 6% átirapında ózgerip turadı. Revmotologlardıń aytıwınsha 

---

insanlardaǵı kúshli revmatik azar túnde bolip, tańǵa jaqin qaytadı. Astma keselligi 
de túnde kúsheyip, tańda biraz qaytadı. 
Bizge málim, kún, saat, hápte, máwsimler hám jıl tiri organizm kletkası, 
toqıması hám pútkil barlıqqa óziniń tásirin tiygizedi. 
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, quslardıń ushıp ótiwi juldızlar, quyash hám 
aydıń háreketine, «biologiyalıq saatlar» hám de samal hám basqa da 
meteorologiyalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı. Bul bir jaqtan ekinshi jaqqa ushıp 
júretuǵın quslar denesinde toplanatuǵın may ushıw barısında birden-bir energiya 
deregi bolıp esaplanadı. Bizge málim, 1 g may 9 kkal, 1g uglerod bolsa 4 kal 
energiyanı ajıratadı. Quslar denesindegi energiya ushıp baratuǵın orınǵa ketetuǵın 
waqıtqa qarap sarıplanadı.
Teńizdegi plankton organizmlerde sutkali ritmler baqlanadı. Plankton 
organizmler túnde suwdıń betine kóteriledi. Kúndiz bolsa jaqtılıqqa seziwsheńlik 
sebepli suwdıń tómengi qatlamlarına túsedi (50-100 m átirapında).