Organizimlerdiń adaptivlik biologiyalíq ritmleri tayanısh sózler

5.1. Ishki hám sırtqı ritmler 
 
Biologiyalıq ritmler ádette ekige: ishki (endogen) hám sırtqı (ekzogen) 
ritmlerge bólinedi. Ishki ritmler organizmdegi endogen fiziologiyalıq processlerde 
bayqalatuǵın ritmler bolıp tabıladı. Dem alıw, júrektiń urıwı, dene háreketi 
sıyaqlılar tiykarında bir neshe ritmli processler jatadı. Organizmdegi hár qanday 
funkciya ishki ritm xarakterine iye boladı. Máselen, DNK hám RNK nıń sintezi, 
belok sintezi, kletka organoidlarınıń jumıs iskerligi, kletkanıń bóliniwi sıyaqlılar 
h.t.b.
Bunda hár-bir sistema óziniń jeke periodına iye. Bul periodlardı sırtqı ortalıq 
faktorları tásirinde tek qısqa sheńberde ózgertiw múmkin, al ayırım processlerdi 
uluwma ózgertiwge bolmaydı, basqasha aytqanda olardıń funkciyaları organizmniń 
ózine baǵınbaydı. Bunday ritmlerdi ishki yamasa endogen ritmler dep ataymız.
Organizmlerdiń fiziologiyalıq jaǵdayı kúndiz aktiv bolsa, túnde fiziologiyalıq 
aktivlik (dem alıw, júrek urıwı, muskullar háreketi h.t.b.), páseyedi, organizmniń 
jaǵdayı tınıshlanadı. Organizmniń barlıq fiziologiyalıq processleri ritmler bolıp 
esaplanadı. Sonnan, DNK, RNK, belok, fermentler sintezi, kletkanıń bóliniwi, 

---

bulshıq etlerdiń qısqarıwı, júrek urıwı, dem alıwı yaǵnıy barlıq kletkalardıń, 
organlardıń jumısı ishki ritmler bolıp tabıladı, olardıwózgertiwge bolmaydı. 
Sırtqı ritmler. Jerdiń Quyash átirapında aylanıwı hám Jer menen Ay 
ortasındaǵı baylanıslar nátiyjesinde planetadaǵı kópshilik ekologiyalıq faktorlar 
nızamlı túrde ózgeredi. Organizmlerdiń tirishilik iskerligindegi qatar ózgeriwler 
áne usı sırtqı geofizikalıq dáwirli ózgeriwler menen baylanısqan bolıp, iykemlesiw 
xarakterinde boladı. Bul sırtqı yamasa ekzogen ritmler delinedi. 
Sırtqı ritmler tiykarınan geofizikalıq xarakterge iye bolıp, Jerdiń aylanıwı 
menen baylanıslı hám sonıń nátiyjesinde ekologiyalıq faktorlardıń (jaqtılıq, 
temperatura, ıǵallıq h.b.) ózgerisi, olardıń tiri organizmlerge tásir etiw nızamınan 
kelip shıǵadı.