Pul bozori funksiyalari, pulga talabning klassik nazariyasi. Pul taklifi. Bank multiplikatori. Pul bozoridagi muvozanat

Kurs ishining asosiy qismida O`zbekistonda pul bozorining vujudga kelishi, milliy valyutamiz, va respublikamizdagi pul bozorining asosiy prinsplari xaqida o`rganib chiqildi va taxlillar o`tkazildi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: uning maqsad va vazifalariga muofiq kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
Ushbu kurs ishining yakunida xulosa va foydalanilgan adabiyotlar bayon etilgan.

1. 
   PUL BOZORI FUNKSIYALARI, PULGA TALABNING KLASSIK NAZARIYASI.
   

Fond birjasi uzoq muddatli jamg'armalarni uzoq muddatli investitsiyalarga aylantiradi. Pul bozorlari, qisqa muddatlarda mavjud bo'lgan pulni undan foydalana oladigan kishilarga etkazish imkonini beradi va ular juda qisqa muddatli depozitlarni uzoqroq muddat qarzga berilishi mumkin bo'lgan pulga aylantirish sifatiga ham ega.
Pul bozorlari bir nechta funktsiyalarni bajaradi:

1. 
   Har qanday vaqtda, vaqtincha pul etishmovchiligini boshdan kechirayotgan banklar va ortiqcha bo'lgan boshqa muassasalar bo'ladi; pul bir bankdan olinadi va boshqasiga qo'yiladi.
   
2. 
   Banklar o'z resurslarining ma'lum bir qismini kerak bo'lganda iloji boricha tezroq olishlariga imkon beradigan shaklda saqlamoqchi. Bu ularni boshqa moliya institutlaridagi depozitlarga joylashtirish yoki qisqa muddatli moliyaviy vositalarni sotib olishni anglatadi.
   
3. 
   Banklar o'zlarining sterling mablag'larining katta qismini alohida omonatchilardan olayotgan bo'lsalar-da, ishlashlari kerak bo'lgan qisqa muddatli ortiqcha profitsitga ega bo'lgan kompaniyalar, moliya institutlari va mahalliy hokimiyatlardan katta miqdorda qarz oladilar.
   
4. 
   Pul bozori hukumat va xususiy sektor o'rtasida ko'prik bo'lib xizmat qiladi. Bu umuman bank tizimi va hukumat o'rtasidagi pul ta'minotidagi nomutanosibliklarni yumshatuvchi mexanizmdir.
   
5. 
   Rasmiy foiz stavkalari bo'yicha qarorlarni taqdim etadi.
   

Pul bozorining roli va vazifasi firmalarning aylanma mablag'lari harakatiga, banklar, muassasalar, hukumat va jismoniy shaxslarning qisqa muddatli resurslariga xizmat qilishdir. Banklararo pul bozoridagi operatsiyalar Kredit va depozit operatsiyalari, Konversion operatsiyalar, SWAP operatsiyalar, Banknot operatsiyalari bo'lishi mumkin.
Pul bozoridagi asosiy operatorlar tijorat banklari hisoblanadi. Tijorat banklarining pul bozoridagi roli bo'sh pul mablag'larini to'plash va ularni turli bank aktivlariga joylashtirish, shuningdek o'z mijozlariga sifatli xizmatlarni ko'rsatishdir.

Pul bozorining mohiyati va o'ziga xosligi

Pul jamiyatning iqtisodiy faoliyati, takror ishlab chiqarish jarayonining turli ishtirokchilari va bo'g'inlari o'rtasidagi munosabatlarning zarur faol elementi va ajralmas qismi bo'lib xizmat qiladi. Pulning mohiyati ularning ishtirok etishi bilan tavsiflanadi:
- ijtimoiy munosabatlarning har xil turlarini amalga oshirish;
- ko'chmas mulk, yer sotib olishda yalpi milliy mahsulotni (YaMM) taqsimlash;
- tovarlar qiymatini ifodalovchi narxlarni aniqlash.
Pulning mohiyatini o'zgartirish mumkin emas: u jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi va pulning o'zidagi o'zgarishlarni aks ettirishi kerak.
Zamonaviy sharoitda banknotalar va naqd pulsiz muomaladagi pullar o'z qiymatiga ega emas, lekin ularni ayirboshlash qiymati sifatida ishlatish imkoniyati saqlanib qolmoqda. Bu pul tovardan tobora ko'proq farq qilayotganligini va ularni tovarga o'xshash qiladigan ba'zi xususiyatlarini saqlab qolish bilan mustaqil iqtisodiy toifaga aylanganligini ko'rsatadi.
Pulga talab quyidagi hollarda paydo bo'ladi:
a) oldi-sotdi bitimlarini tuzish uchun (davlat iqtisodiyotining umumiy pul daromadi bilan belgilanadi);
b) boshqa moliyaviy aktivlarni sotib olish vositasi sifatida - obligatsiyalar, aktsiyalar va boshqalar (dividendlar va foizlar ko'rinishida daromad olish istagi bilan belgilanadi).
Binobarin, pulga talab daromad darajasiga va foiz stavkasi qiymatiga teskari mutanosibdir.
Sotib olish-sotish operatsiyalarini tuzish uchun talab miqdori quyidagi omillarga bog'liq:
- bozordagi tovarlar va xizmatlar soni to'g'risida;
- ularni sotish narxlaridan;
- jismoniy shaxslarning umumiy daromadlari miqdori to'g'risida;
- pul aylanmasining tezligi bo'yicha ular qanchalik tez aylansa, shuncha ko'p tranzaktsiyalarni qayta ishlashga muvaffaq bo'ladi va operatsiyalar uchun shuncha kam talab qilinadi;
- naqd zaxira miqdoridan.
Agar operatsiyalar uchun pulga talab nisbatan barqaror qiymatga ega bo'lsa va foiz stavkalariga bog'liq bo'lmasa, u holda jamg'arma uchun aktivlar tomonidan pulga bo'lgan talab foiz stavkasiga bog'liq. U qanchalik yuqori bo'lsa, pulni zaxirada ushlab turish qanchalik qimmat bo'lsa, aktivlardan pulga talab kamroq bo'ladi. Foiz stavkasi qancha past bo'lsa, pulni zaxirada saqlash shunchalik foydali bo'ladi.
Pul bozorining umumlashtiruvchi xususiyatlari uchun pul agregatlari deb ataladigan narsalardan foydalaniladi. O`zbekiston Federatsiyasining Markaziy banki O`zbekiston pul bozorining rasmiy ko'rsatkichlari sifatida quyidagi agregatlarni qabul qildi va statistikada quyidagi agregatlarni qo'llaydi:
M0 - bank tizimidan tashqarida muomalada bo'lgan naqd pul.
M1 ("operatsiyalar uchun pul") - M0 yig'indisi va milliy valyutadagi mablag'lar va jamg'armalarni o'z ichiga oladi, shu jumladan:
a) hisob-kitoblardagi mablag'lar va korxonalar, tashkilotlar, ijarachilar, fuqarolarning hisob-kitob hisobvaraqlaridagi qoldiqlar;
b) aholi va korxonalarning tijorat banklaridagi talab qilinadigan depozitlari;
d) byudjet, kasaba uyushma, jamoat, sug'urta va boshqa tashkilotlarning mablag'lari. Ushbu ko'rsatkich haqiqiy muomala vositalari hajmini o'lchash uchun mo'ljallangan.
M2 - M1 yig'indisini va tijorat banklaridagi aholining muddatli omonatlarini o'z ichiga oladi.
Boshqa pul agregatlari ham mavjud. Shunday qilib, MZ tarkibiga Ml va M2 agregatlaridan tashqari katta muddatli depozitlar, belgilangan narx bo'yicha keyinchalik qayta sotib olish bilan qimmatli qog'ozlarni sotib olish to'g'risidagi shartnomalar kiradi. Eng katta pul agregati bu L. agregati bo'lib, unga Ml, M2, MZ, shuningdek omonat obligatsiyalari, xazina veksellari va boshqa ba'zi aktivlar kiradi.
Barcha agregatlarning yig'indisi umumiy pul massasi deb ataladi.
Pul massasi - iqtisodiyotdagi barcha pul mablag'larining milliy iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar aylanishini ta'minlovchi naqd va naqdsiz shakllardagi yig'indisi.
Pul massasi - bu iqtisodiyotdagi barcha pullarning mavjudligi, ya'ni. bu pul ta'minoti. Pul quyidagi yo'llar bilan taqdim etiladi:
- pul muomalasi - pul muomalasini tashkil etish va nazorat qilishni o'z ichiga olgan vazifalari mamlakat markaziy banki tomonidan amalga oshiriladigan pul muomalaga chiqarilishi;
- kredit tizimining ajralmas qismi bo'lgan kredit pullarini yaratishi mumkin bo'lgan mamlakatning boshqa banklari va kredit tashkilotlari boshqaruvi orqali.
Pul ta'minoti - bu davlat tomonidan qat'iy nazorat qilinadigan va tartibga solinadigan operatsiya.
Pul bozori - bu talab va taklifning o'zaro ta'siri mexanizmi. Agar talab taklifga teng bo'lsa, unda bozorda muvozanat paydo bo'ladi. Boshqacha qilib aytganda, pul bozori muvozanat holatida bo'lib, pulga bo'lgan talab taklif qilingan miqdorga to'g'ri keladi va iqtisodiyotdagi pul uning barqarorligini ta'minlash uchun zarur bo'lgan miqdorga teng bo'ladi.
Agar pul taklifi talabdan oshib ketsa, unda narxlar ko'tarila boshlaydi, odamlar puldan xalos bo'lishga harakat qiladilar, pul aylanmasi tezlashadi va narxlar yanada tezroq ko'tariladi. Agar pul taklifi unga bo'lgan talabdan past bo'lsa, iqtisodiyotda to'lov vositalarining etishmasligi paydo bo'lib, bu to'lovlar tizimiga salbiy ta'sir qiladi va barter almashinuvi sodir bo'ladi.
Pul bozori - bu pulga talab va taklif foiz stavkasi darajasini belgilaydigan bozor. Pul bozoridagi muvozanat pulga bo'lgan talab ularning taklifiga teng bo'lganda o'rnatiladi, bunga ma'lum bank foiz stavkasida erishish mumkin. Foiz stavkasi daromad bilan bir xil yo'nalishda o'zgarganda pul bozoridagi muvozanat saqlanib qoladi.
Zamonaviy iqtisodiyotda pul bozorining ishlash mexanizmi bir qancha sabablarga ko'ra pulga talab va taklif o'rtasidagi muvozanatni ta'minlay olmaydi. Ushbu rolni davlat o'z zimmasiga oladi. Pul bozorini davlat tomonidan tartibga solish makroiqtisodiy tartibga solishning asosiy vositalaridan biri bo'lgan pul-kredit siyosati yordamida amalga oshiriladi.
Pul-kredit siyosatining uchta asosiy vositasi mavjud bo'lib, ular orqali markaziy bank pul sohasini bilvosita tartibga soladi:
- diskontlash stavkasining o'zgarishi (yoki qayta moliyalash stavkasi), ya'ni. markaziy bankning tijorat banklariga qarz berish darajasi;
- majburiy zaxiralar stavkasining o'zgarishi, ya'ni. tijorat banklari markaziy bankdagi zaxira (foizsiz depozit) shaklida saqlashi kerak bo'lgan depozitlarning minimal ulushi;
- ochiq bozordagi operatsiyalar: Markaziy bank tomonidan davlat qimmatli qog'ozlarini sotib olish yoki sotish (rivojlangan fond bozori bo'lgan mamlakatlarda).
Pul-kredit siyosati shundaki, mamlakat markaziy banki tijorat banklari va boshqa kredit tashkilotlari orqali muomaladagi pul massasini tartibga soladi.
Pul bozori - bu bir yilgacha bo'lgan muddat bilan pul va yuqori likvidli qisqa muddatli majburiyatlar bilan savdo qilinadigan bozor bo'lib, quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  muddati 1 kundan 1 yilgacha bo'lgan qisqa muddatli qarz qog'ozlari
  
• 
  muddati 1 kundan 1 yilgacha bo'lgan qisqa muddatli kreditlar
  
• 
  muddati 1 kundan 1 yilgacha bo'lgan evro valyutasidagi qisqa muddatli kreditlar
  

Pul bozorining xususiyatlari:

• 
  Bir kundan bir yilgacha qisqa muddatli qarz olish yoki qarz berish
  
• 
  Pullar likvidli mablag'larga foiz stavkasi (foiz stavkasi / ssuda foizlari) bilan belgilanadigan imkoniyat narxida almashtiriladi.
  
• 
  Kundalik pul aylanmasi
  
• 
  Pul bozori vositalari birjadan tashqari bozorda sotiladi (istisno: hosilalar)
  
• 
  Pul bozori vositalari ikkilamchi bozorda sotiladi, shuning uchun ularga bo'lgan huquqlar bir necha bor bozorning turli ishtirokchilariga o'tkaziladi
  
• 
  Bozor ishtirokchilari bir vaqtning o'zida qarz beruvchi va qarz oluvchi bo'lishi mumkin
  
• 
  Kreditlar bo'yicha foizlar muddati tugagandan so'ng to'lanadi
  
• 
  Pul bozori resurslari boshqa moliyaviy bozorlarga osonlikcha kirib boradi
  
• 
  Kam rentabellik va past xavf