Pul, kredit va banklar

 
9.4. Ist’emol (ipoteka) krediti 
Ist’emol (ipoteka) krediti asosan aholiga yashashi uchun zarur bo’lgan   
buyumlarni (uy, mashina, televizor, muzlatgich, mebel va boshqalar) olishga 
beriladi.  Iste’mol  krediti  pul  va  tovar  ko’rinishida  bo’lishi  mumkin.  Pul 
ko’rinishidagi  iste’mol  krediti  bank  muassasalari  tomonidan  jismoniy 
shaxslar bilan tuzilgan shartnomalar asosida savdo tashkilotlarining hisobiga 
o’tkazib beriladi. 

---

O’zbekistonda  keyingi  yillarda  iste’mol  krediti  hisoblangan  ipoteka 
krediti  juda  tez  sur’atlar  bilan  rivojlanib  bormoqda.  Ipoteka  krediti 
iqtisodiyotning  markazlashgan  tuzumi  sharoitida  mavjud  bo’lmagan.  Bu 
holat o’sha davrda nashrdan chiqqan lug’atlarda ham e’tirof etilgan. Xususan, 
1988  yilda  mamlakatimizda  nashrdan  chiqqan  O’zbekiston  sovet 
entsiklopediyasida  ipotekaga  “Ipoteka  (yun),  uzoq  muddatli  kredit  olish 
uchun  ko’chmas  mulk  (er,  imoratlar)ni  garovga  qo’yish.  Sotsialistik 
mamlakatlarda yo’q.”
44
, deb ta’rif etilgan. Agar ushbu ta’rifning “sotsialistik 
mamlakatlarda  yo’q”  degan  jumlasiga  e’tibor  qaratadgan  bo’lsak,  haqiqatda 
ham  markazdan  rejalashtirish  tuzumi  sharoitida  ushbu  kredit  turining  amal 
qilmaganligining guvohi bo’lishimiz mumkin.  
Shuningdek,  1984  yilda  Moskva  shahrida  nashrdan  chiqqan  moliya  – 
kredit lug’atida ipotekaga berilgan ta’rif ham buni tasdiqlaydi, unda “Ipoteka 
–  (grekcha  hypotheke  so’zidan  olingan  bo’lib  –  garov,  zaklad)  ssuda  olish 
maqsadida    turli  shakldagi  ko’chmas  mulklarning  (asosan    er  va  qurilish 
binosi) garovidir. Qarzdorning to’lovga layoqatsizligi sharoitida kreditlarning 
talabi garovga qo’yilgan mulkni sotish evaziga qondiriladi. SSSR va boshqa 
mamlakatlarda qo’llanilmaydi.”
45
, deb ta’kidlanadi. 
Xorijiy mamlakatlar iqtisodiy adabiyotlarida ipoteka atamasi ko’chmas 
mulklarni  garovga  qo’yish  natijasida  vujudga  keladigan  moliyaviy 
munosabat  bo’lib,  uning  o’ziga  xos  xususiyatlaridan  biri  garovga  qo’yilgan 
ko’chmas mulk kredit (qarz) oluvchining tasarrufida qolishi ma’lum bo’ladi. 
Ipoteka atamasi va ipoteka krediti haqida so’z yuritganda, ularning iqtisodiy 
mohiyatini  to’liq  aniqlash  maqsadida,  quyidagi  ikkita    holatga  e’tiborimizni 
qaratamiz. 
Birinchi  xolat,  ipoteka  –  bu  garov.  Garov  mavjud  ekan  –  ipoteka 
mavjud  bo’ladi,  garov  mavjud  bo’lmasa  ipoteka  ham  bo’lmaydi,  bu  kredit 
ipoteka  krediti  hisoblanmaydi.  Ushbu  holatni  yanayam  aniqroq  qilib 
aytadigan  bo’lsak,  bank    qarzdorga  uy  joyni  er,  kvartira  yoki  uchastkani 
garovga  qo’yish  orqali  kredit  berdi.  Ushbu  kredit  qarz  oluvchi  tomonidan 
qanday  maqsadga  ishlatilsa  ham  bu  kredit  ipoteka  krediti  hisoblanadi. 
                                                           
44
 
Xonnazarov K.X. va boshqalar. O’zbekiston sovet  entsiklopediyasi. Entsiklopedik lug’at.Tom – 1.–T.: 1988. 323 
b.
 
45
 Zaxarov V.S., Drobozina L.A., Krasavina L.N. i dr.  Finansovo – kreditniy slovar. Tom – 1. –M.: “MiF”. 1984.  – 
S. 477.
 

---

Demak,  kreditni  olishga  garov  sifatida  ko’chmas  mulk  qo’yildimi,  ushbu 
kredit qanday maqsadga ishlatilishidan qa’tiy nazar bu ipoteka hisoblanadi. 
Ikkinchi xolat, bank qarz oluvchiga uy joy olish uchun ta’minlanmagan 
kredit berdi, ya’ni  garov sifatida kredit oluvchi tomonidan hech qanday narsa 
qo’yilmadi.  Vaholanki, bankdan  olingan  kredit  mablag’i  uy  –  joy  (kvartira) 
sotib  olish  uchun  foydalanilsa  –  da,  ushbu  kredit  ipoteka  krediti 
hisoblanmaydi. Chunki, garov mavjud emas, demak garov mavjud emas ekan 
ipoteka ham mavjud bo’lmaydi.   
Ipoteka  so’zi  (atamasi)ni  kelib  chiqishining  tub  ildiziga  e’tibor 
qaratganimizda,  uning  vujudga  kelishi  va  shakllanishining  asosida  qadimgi 
greklarning qarz berish munosabatlari yotganligi ma’lum bo’ladi.  
Demak,  manbalarga  ko’ra,  ipoteka  atamasi  birinchi  marta  eramizdan 
oldingi VI asrda Gretsiyada vujudga kelgan. Qadimgi greklar  qarz oluvchini 
kreditor  oldidagi  majburiyati  evaziga  erni  tikishgan.  Qarz  oluvchining  er 
maydonining chetiga maxsus yog’och o’rnatilgan bo’lib, unda ushbu er garov 
vazifasini  o’tayotganligi  haqidagi  yozuv  qayd  etilgan.  Bu  yog’och  ustun 
“ipoteka” deb atalgan, yunon tilida “tirgovich”, “poya”, “taglik” ma’nolarini 
anglatgan
46
.  
Bizning  nazarimizda,  ipoteka  atamasining  vujudga  kelishi  va  uning 
ma’nosi  yuqoridagi  matnda,  atroflicha,  to’liq  va  aniq  berilgan.  Shu  bilan 
birga,  mazkur  ta’rif  uning  dastlabki  vujudga  kelishi  jarayonidagi  mohiyatini 
anglatish  bilan  birga,  hozirgi  kundagi  ipotekaga  xos  bo’lgan  xususiyatlarni 
to’liq  ochib  berishga  xizmat  qilmaydi,  albatta  bu  tabiiy  holat,  chunki 
iqtisodiy  rivojlanish  jarayonlari  va  munosabatlarning  takomillashuvi  ipoteka 
atamasining  ham  rivojlanishi  va  takomillashuviga  sabab  bo’lmoqda.  Quyida 
ipoteka  atamasiga  berilgan  ta’rifda  fikrimizning  tasdig’ini  kuzatishimiz 
mumkin.   
Demak,  ipoteka  –  (grek.  hypotheke  –  zaklad,  garov  )    –      ko’chmas 
mulk  ko’rinishidagi  garov  (asosan  er  va  binolar)  bo’lib,  asosiy  maqsad 
ssudani  olishga  qaratilgan.  Ipoteka  shunday  garov  turiki  u  kreditorning 
qo’liga berilmaydi, balki qarzdorning ixtiyorida qoladi
47
. 
Masalan, yuqorida qayd etilgan moliya – kredit lug’atida unga quyidagi 
tavsiflar berilgan. “Ipoteka krediti – uzoq muddatli ssuda bo’lib, kapitalistik 
mamlakatlarda  er  va  ishlab  chiqarish  hamda  yashash  uchun  qurilgan 
                                                           
46
 Efremova V.M. Tolkoviy slovar. –M.: “Infra – M”, 1997. –S. 321.  
47
 
http://ru.wikipedia.org/wiki
 

---

binolarni    garovga  qo’yish  asosida  beriladi.  Quldorchilik  tuzumi  davrida 
vujudga  kelgan  bo’lib,  feodalizm  davrida  kengaydi,  biroq  kapitalizm 
sharoitida rivojlandi. XIX asrning o’rtalaridan boshlab ipoteka krediti sifatida  
ixtisoslashgan  –  ipoteka  banklari  tomonidan,  qator    mamlakatlarda  qishloq 
xo’jaligi  va  boshqa    tijorat  banklari  tomonidan  berila  boshladi. 
Revolyutsiyaga  qadar  Rossiyada  dvoryan  va  erli  (zemelnie)  banklar 
tomonidan berilgan”.    
Taniqli  iqtisodchi  olim,  professor  O.I.Lavrushin  “ipotekali  kredit  – 
ko’chmas  mulk,  er  maydoni  garovi  ostida  berilib,  bozor  iqtisodiyoti 
sharoitida  faol  ishlatiladigan  kreditning  bir  shakli  hisoblanadi.  Er  mulkiga 
ega  tashkilotlar  va  ixtiyorida  xususiylashtirilgan  xonadoni  (kvartira),  er 
maydonlari  bo’lgan  aholiga  bozor  iqtisodiyotiga  xos  bo’lgan  kredit 
munosabatlariga  kirishish  imkonini  beradi
48
,  deya  ta’kidlaydi.  Olim  ipoteka 
kreditiga  bergan  ta’rifida  uning  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  yuz  berishi, 
shuningdek, aholining xonadoni va erini xususiylashtirish lozimligiga alohida 
e’tibor qaratgan.  
“Ipotekali  kredit  –deya  ta’kidlaydi,  yana  bir  rossiyalik  olim 
A.S.Neshitoy,  uy  –  joy  olish,  qurish  yoki  erni  sotib  olish  uchun  beriladigan 
kredit. Odatda, ushbu kreditni banklar va ixtisoslashtirilgan bank bo’lmagan 
moliya  –  kredit  institutlari  taqdim  etadi”
49
.  Bu  erda  ipoteka  kreditini  olish 
uchun qo’yiladigan garov ob’ektining ahamiyati xususida fikr bildirilmagan. 
Chunki,  yuqorida  ta’kidlaganimizdek,  agar  kreditning  garovi  sifatida  mulk 
qo’yilmas ekan u ipoteka krediti hisoblanmaydi
50
.