Q. D. Davranov, B. S. Aliqulov nanobiotexnologiya

boshcha
Dum qismi
Fibrillalar
Oqsil qobig‘i
Ichki steijen
Qisqaruvchi
g ‘ilo f
Bazal 
plastinka
Nuklein 
kislota (DNK 
yoki RNK)
91-rasm. Bakteriofaglarni tashqi ко ‘rinishi (chapda) va ularni tuzilish 
sxemasi (o ‘ngda).
Bakteriofagiar boshqa viruslardan nima bilan farq qiladi?
Bakteriofag ko‘pqirrali prizmaga o‘xshagan boshcha va dum qismdan 
tashkil topgan. Boshchani diametri 60-95 nm, dumni uzunligi - 250 nm. 
Boshcha oqsil qobig'dan hosil boMgan boMib, uning ichida DNK yoki 
RNK bogMangan (91-rasm). Dum qism - ichi bo‘sh sterjen, uni usti 
oqsillardan tuzilgan gMlof bilan o‘raIgan. Uning oxirida shiplar va iplar 
(fibrillar) tutgan plastinkalar joylashgan. Viruslami dum qismi xo‘jayin 
hujayrani tanlab olinishini ta’minlaydi va unga bogManib oladi. Xo‘jayin 
hujayra sirtiga yopishib olingandan keyin, dumini gMlofi qisqaradi, 
steijen (tayoqcha) hujayra devorini teshadi va nuklein kislota xo‘jayin 
hujayra ichiga sepib yuboriladi (92-rasm).
162

---

Demak, bakteriofag xuddi birmartalik tirik shpritsga o‘xshab 
«ishlaydi». Hujayrani sirtida «ishlatilgan shpritslar», ya’ni bo‘shab 
qolgan fagni qobig‘lari qoladi. Hujayrada nuklein kislotalami 
«ko‘payishi» va bakteriofag oqsillarini sintezi amalga oshadi. Hosil 
boMgan yangi bakteriofaglar bakteriya qobigM erigandan keyin atrof- 
muhitga chiqadi. Tuzilishini soddaligi va hayot faoliyati jarayonlarini 
murakkab emasligi sababli, viruslar juda qulay tadqiqot obyektiga 
aylangan. Viruslami o‘rganish genni nozik strukturasini tushinishga, 
genetik 
kodni 
o‘qib 
chiqilishiga 
(rasshifrovkasiga) 
irsiy 
va 
o‘zgaruvchanlik mexanizmlarini aniqlashda juda katta yordam berdi.