Q. D. Davranov, B. S. Aliqulov nanobiotexnologiya

5. Viruslar hayotni hujayrasiz shakli sifatida faoliyat ko‘rsatishi va 
tuzilishini o'ziga xosligi
Viruslar - tirik va tirik bo‘lmagan tabiat chegarasida turgan, yerdagi 
hayotni eng sodda hujayrasiz shaklidir. Viruslarda modda va energiya 
almashinuvi jarayonlari yo‘q. Ko'payish va shu bilan aloqador bo‘Igan 
irsiylik va o'zgaruvchanlik xususiyatlarini, ular faqat tirik hujayraga
159

---

kirganlaridan keyingina oladi.Viruslar tabiatda keng tarqalgan, ular 
barcha tirik organizmlarni kasallantiradi. Ular odamlarni har xil 
kasalliklarini qo‘zg‘atuvchilari hisoblanadi: gripp, ospa, poliomielit, 
qutirish, ensefalit, xatarli shishlar, OITS, tepki va h.k.
Viruslar 1892-yilda rus botanigi D.I. Ivanovskiy tamaki mozaikasi 
kasalligi haqidagi tadqiqotlarining natijalarini e’lon qilgandan keyingina 
fanga ma’lum bo‘ldi. Oradan 7 yil o‘tgach, gollandiyalik mikrobiolog 
M. Beyemik «virus» degan atamani taklif qilgan.
Tirik bo‘lmagan va tirik tabiat orasida o‘ziga xos ko‘prik 
vazifasini bajarib turgan viruslar qanday tuzilgan? Viruslami 
o‘lchami 20-100 nm va faqat ba’zi viruslargina (masalan, ospa virusi) 
300 nm ga teng. Ulami ko‘pchi!igini faqat elektron mikroskopda ko‘rish 
mumkin 
xolos. 
Viruslami 
tuzilishi 
juda 
sodda. 
Ular 
ikki 
komponentdan, nuklein kislotalari (DNK va RNK) hamda oqsilli 
qavatdan tuzilgan. Nuklein kislota - irsiy axborotni tashuvchisi 
(genetik material), oqsillar esa uni himoya qiladi va fermentatsiya 
jarayonini ta’minlaydi. OITS virusiga o ‘xshagan murakkab viruslar 
qo‘shimcha tashqi qavatga (lipidli membrana) ega. Tashqi qavatda 
glikoproteinlar - retseptorlar joylashgan va ular xo‘jayin hujayrani 
tanishga (topishga) yordam qiladi (90-rasm).