Q. N. Kayumov

Germaniyada tarbiyasi og‘ir voyaga etmaganlarga yordam ko‘rsatish
xizmatlari. Germaniyada 1991 yilda qabul qilingan YOshlarga yordam ko‘rsatish
to‘g‘risidagi Umummilliy Qonun mavjud. Mazkur Qonunga ko‘ra, yoshlarga
yordam ko‘rsatish ogohlantiruvchi tabiatga ega bo‘lishi lozim. YAngi qonun
majburiy ravishda axloq tuzatishni bekor qildi. YOshlar ishi bilan Shug‘ullanuvchi
idoralarga bolalarning yashash joylarida joylashtirilishlari va differensiatsiya
qilinishi lozim bo‘lgan bolalar va o‘smirlarga yordam ko‘rsatishning tegishli
xizmatlari etarli darajada tashkil etilishi lozim.
Nemis olimlarining fikriga ko‘ra, o‘smirning yopiq muassasaga (koloniyaga)
joylashtirilishi yordam ko‘rsatish doirasidagi eng oxirgi chora hisoblanadi. O‘smirni
yopiq muassasaga joylashtirilishi uchun asos ota-onasining vasiylar kengashiga
yozgan arizasi hisoblanadi. YOpiq muassasalarga faqatgina potensial xavf
tug‘diradigan va davolash hamda yordamdan bosh tortgan o‘smirlargina
joylashtirilishi lozim. Bu kabi o‘smirlarga uzoq muddatga mo‘ljallangan va

---

181
yordamning boshqa turlaridan mazmuni va mohiyatiga ko‘ra farq qiluvchi
individual tezkor ijtimoiy-pedagogik yordam ko‘rsatiladi. Odatda bu kabi bolalar
bilan (ko‘pi bilan uchta) diplomli ijtimoiy pedagog Shug‘ullanadi.
AQSHda qonun bilan ixtilofi mavjud bo‘lgan bolalar va o‘smirlar bilan
ijtimoiy ish.
70-yillarda AQSHda voyaga etmaganlar uchun kema ishlab chiqarish
sohasida islohotlar amalga oshirilgan. 1974 yilda kongress voyaga etmaganlar
uchun sud va o‘smirlar jinoyatchiligining oldini olish to‘g‘risida Qonun qabul qildi
va o‘z e’tiborini mayda jinoiy va fuqarolik huquqbuzarliklarni sodir etgan voyaga
etmaganlarning sud oldidagi majburiyatlaridan ularning turar joylarida tuzatishga
qaratdi. Mazkur qonun fuqarolik qonunbuzarliklarini sodir etgan voyaga
etmaganlarning axloq tuzatish muassasalarida qolish muddati mayda jinoyatlarni
sodir etgan o‘smirlar uchun qamoq jazosi o‘rniga jazolashning alternativ choralarini
rag‘batlantirgan va o‘smirlar xulqini maxsus dasturlar asosida tuzatish uchun
xizmatlarni yaratishga chaqirgan. Qonun Shuningdek, qamoqxonalarda kattalar va
o‘smirlarning birga jazo o‘tashlarini ta’qiqlagan va oldini olish tadbirlarini ustuvor
yo‘nalish sifatida ifodaladi.
Mazkur holat qonun bilan ixtilofda bo‘lgan voyaga etmaganlar bilan ishlash
uchun maxsus xizmatlarni rivojlantirish va ular bilan ishlashning turli dasturlarini
yaratish uchun rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qildi. Maktab dasturlari ikki
guruhga bo‘linadi: oddiy maktablar uchun dasturlar va tarbiyasi og‘ir hamda
sudlangan o‘smirlar uchun mo‘ljallangan maxsus maktablar uchun dasturlar. Har
ikkala maktablar ham huquqni muhofaza qilish organlari yoki ijtimoiy xizmatlar
yo‘naltirgan o‘smirlarga yordam ko‘rsatish majburiyatini o‘z zimmalariga oladilar
yoki ularga alohida e’tibor qaratish iltimosi bilan murojaat qiladilar. Shunday qilib,
mazkur dasturlar o‘smirlarning maktabdagi voyaga etmaganlar jinoyatchiligining
oldini olishga yo‘naltirilgan va Shu bilan birga barcha o‘quvchilarga mo‘ljallangan
mashg‘ulotlarga qatnashish imkonini bergan holda ularning qaysidir guruhini
yakkalashning oldini oladi.
Voyaga etmaganlar ishlari bo‘yicha sudlar tizimi o‘z e’tiborini kattalar bilan

---

182
sud tizimidagi kabi jazolashga emas, balki ularning qayta ijtimoiylashtirilishiga
qaratadi. Bolalarni qutqarish harakati an’analari ta’sirida vujudga kelgan voyaga
etmaganlar ishlari bo‘yicha sudlar Amerika jamiyati bolalar va kattalar harakatlari
o‘rtasida keskin farq mavjudligini tan olganligi, mazkur asosiy vazifasi sudlarning
jazolanishi lozim bo‘lgan harakatlarni amalga oshirgan o‘smirlarni tarbiyalash,
Shuningdek, jinoyatlarni oldini olish ekanligidan iborat bo‘lganligi sababli mavjud.
Bugungi kunda AQSHda voyaga etmaganlar ishlari bo‘yicha tashkilotlari va
faoliyati shtatlar va ularning qonunchiligi doirasida bo‘lgan 3500 yaqin sudlar
faoliyat olib boradi.
SHtatlarning voyaga etmaganlar ishlari bo‘yicha sudlar haqidagi Qonunlarini
nojo‘ya xatti-harakatlari maktab mashg‘ulotlarini qoldirish, uydan qochishdan
iborat bo‘lgan, quloqsiz, tarbiyasi og‘ir bo‘lgan bolalar “offenders maqomi”
toifasiga kiritadilar. Ko‘plab shtatlarda o‘smirlarning mazkur guruhi “vasiylikka
muhtoj bolalar” sifatida ta’riflanadi.
Voyaga etmaganlar ishlari bo‘yicha sudlar tizimi tomonidan turli ijtimoiy
xizmatlar yoki ijtimoiy ta’minot bo‘limlarining vakolatli xodimlari, yoshlar ishlari
bo‘yicha boshqarmalar, ijtimoiy tartib va xavfsizlikni ta’minlash organlari
tomonidan amalga oshiriladigan qator ijtimoiy tadbirlari ishlab chiqilgan. Voyaga
etmagan shaxs shartli ravishda ozod qilinsa, ijtimoiy xodim sinov muddati
davomida uni nazorat qiladi va sudyani o‘smir o‘z zimmasiga yuklatilgan
majburiyatlarni qay tarzda bajarayotganligi haqida xabardor qilib turadi.
O‘smirlar bilan faoliyat olib borishdagi mavjud kamchiliklarni bartaraf qilish
maqsadida AQSHda yoshlarga ijtimoiy xizmat ko‘rsatish byurosi tashkil etilgan.
Mazkur muassasalar hamjamiyatlar tomonidan politsiya, voyaga etmaganlar ishlari
bo‘yicha sudlar, ijtimoiy xizmat, ota-onalar yoki maktablar tomonidan
yo‘naltirilgan, sudlangan va sudlanmagan o‘smirlarga yordam ko‘rsatish maqsadida
tashkil etilgan koordinatsion markazlar hisoblanadi. YOshlarga xizmat ko‘rsatish
byurolarining mavjudligi, mashg‘ulotlarni qoldirgani, yomon xulq yoki mayda
qonunbuzarliklar uchun ishlari politsiyaga topshirilgan o‘smirlar dastavval ishni
noto‘g‘ri yuritish va ularga uyushma tomonidan yordam bermasdan turib ishini

---

183
sudga oshirishning oldini olishni kafolatlaydi.
AQSHda ozodlikdan mahrum qilishga hukm qilingan o‘smirlar uchun qanday
muassasalar mavjud? Bu kabi muassasalarning ikki toifasi ajratib ko‘rsatiladi:
yopiq ozodlikdan mahrum qilish joylari va yopiq tarbiya muassasalari. Yopiq
ozodlikdan mahrum qilish joylari – bu ish holatlarini tekshirish davrida dastlabki
hibsga joylashtirilgan o‘smirlarning jismoniy erkinligini cheklovchi muassasalar.
Yopiq tarbiya muassasalari – bu sud qaroriga ko‘ra yo‘llangan o‘smirlarni
joylashtirish va ularning erkinligini cheklashga yo‘naltirilgan barcha davlat yoki
xususiy tashkilotlar. Bu kabi voyaga etmaganlar uchun tarbiya muassasalarining
to‘rt turi mavjud, ular erkinlikni cheklash darajasiga ko‘ra farqlanadi. Ularga
quyidagilar kiradi:
1. Qayta tarbiyalash bo‘yicha maktablar;
2. YOshlar lagerlari va rancho;
3. YOpiq etimxonalar va bolalar uylari;
4. Tun-u kun nazorat qilinadigan markazlar.
Aytilganlarning barchasidan turli mamlakatlarda tarbiyasi og‘ir bolalar bilan
ijtimoiy ish olib borishni ifodalovchi umumiylikni ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Faoliyat profilaktik tabiatga ega;
2. Faoliyat o‘smirlarning yashash manziliga ko‘ra amalga oshiriladi;
3. Faoliyat o‘smirlarning muayyan guruhiga yo‘naltirilgan dasturlar
asosida amalga oshiriladi;
4. Ish o‘z faoliyatini muvofiqlashtiruvchi turli mutaxassislar tomonidan
amlga oshiriladi;
5. Ijtimoiy xodimlar tayanuvchi professional baza hamjamiyatda
joylagan ijtimoiy xizmatlarning keng tarqalgan tarmog‘i hisoblanadi.