Q. Yu. Nazirov kamondan oʻq otish

  
VI.2. Raqobat sharoitida taktik harakatlarning xususiyatlari. 
1. Oʻzining psixofunktsional holatini baholash. 
2. Navbatdagi nishonni belgilab olish. 
3. Optimal psixofizik holat (OPH) uchun hayoli formulalar. 
4. Mobilizatsiya holatining ruhiy formulalari. 

---

124 
5. Dam olish holatining ruhiy formulalari. 
6. Otishni oʻrnatishning individual usuli. 
7. Boʻlajak otish dasturining ideomotor tassavuri. 
8. Otish uchun muhim boʻlgan texnikasining alohida elementlarini ifodalash. 
9. Oʻq otishga tayyorlik holatida oʻz-oʻzini baholash. 
10. Tutqichning ishlashi aniqlashda oʻz-oʻzini baholash. 
11. Qoʻlga olishning toʻgʻriligini aniqlashda oʻz-oʻzini baholash. 
12. Kamon tarangligini amalga oshirishda oʻz-oʻzini nazorat qilish. 
13. Asosiy ishlab chiqarishni qabul qilishda oʻz-oʻzini nazorat qilish. 
14. Kamonga ishonchli tayanishda oʻz-oʻzini baholash. 
15. Otish uchun tayyorlanishda oʻz-oʻzini tartibga solish. 
16. Otishma tugashining yakuniy harakatlarida tayyorlik holatini oʻz-oʻzini 
baholash. 
17. Otish tugmasi bosilgan vaqtni anglash (murakkab kamon). 
18. Otish tugmachasini (murakkab kamon) kamon tebranishlari bilan bosadigan 
barmoqning harakatlarini muvofiqlashtirish ustidan oʻz-oʻzini nazorat qilish. 
19. Barmoqlarning boʻshashishini muvofiqlashtirish ustidan oʻz-oʻzini nazorat 
qilish, kamon tebranishlari bilan boʻshatish. 
20. Meteorologik sharoitlar holatini vizual-sensorli nazorat qilish. 
21. Nishonga nisbatan nishonga olish holatida oʻz - oʻzini nazorat qilish. 
22. Nishonlashga nisbatan kamon ipining holatini oʻz - oʻzini nazorat qilish. 
23. Otishmani keyingi bajarish va yakunlashning maqsadga muvofiqligini oʻz-
oʻzini baholash. 
24. Otish samaradorligini prognoz qilish. 
25. Kamon ipini boʻshatgandan keyin holatini va asosiy tayyorgarlik holatini 
saqlash. 
Yakka
oʻq otish siklidagi asosiy harakatlar va operatsiyalarning ushbu taxminiy 
roʻyxati mutaxassislikka (klassik yoki aralash kamonchi), tayyorgarlik darajasiga, 
mashgʻulot davri uchun vazifalarga va boshqalarga qarab oʻzgartirilishi mumkin.

---

125 
Oʻq otish siklida oʻq otuvchi tomonidan bajariladigan asosiy harakatlar va 
operatsiyalar dastlab aniqlangan va fazalarga nisbatan ajratilgandan soʻng, yorugʻlik 
sharoitida olingan tortishish dasturini (sxemasini) tekshirish kerak. 
Buning uchun mashgʻulot paytida, tercihen yopiq joylarda (agar iloji boʻlsa, aniq 
aralashuvlarsiz) murabbiy yorugʻlik sharoitida otishni oʻrganish uchun dastlabki 
dasturni aniqlab, alohida bosqichlarning vaqtinchalik xususiyatlarini qayd etadi. 
Keyin tortishish va uning bajarilishiga tayyorgarlik samaradorligiga salbiy taʼsir 
koʻrsatadigan asosiy omillarni aniqlash kerak. 
Buning uchun alohida elementlarning, bosqichlarning va elementlarning 
bajarilishining vaqtinchalik xususiyatlarini roʻyxatga olish bilan bir nechta turli 
musobaqa sharoitlarida va mashgʻulotlarda pedagogik kuzatishlar oʻtkazilishi kerak 
(shuningdek, otishni oʻrganishning muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz bajarilishiga 
boʻlgan reaksiyalari elementlarning bajarilishi sifatini ham hisobga olish kerak). 
Murabbiy tomonidan olingan natijalar, ularni otuvchilarning oʻzini-oʻzi baholashi 
bilan taqqoslanishi kerak va shu yoʻl bilan otuvchining faoliyatiga salbiy taʼsir 
koʻrsatishi mumkin boʻlgan asosiy omillar aniqlanadi.
Odatda, tabiatan bu omillar tashqi va ichkiga boʻlinadi; 
 turli yoʻnalishlardan kuchli shamol; 
 nishonlarning yetarli darajada yoritilmaganligi; 
 baʼzan strelka ustidagi oʻqning ishqalanishidan kelib chiqadigan tovush; 
 xabar beruvchi hakamning kutilmaganda baland ovozda eʼlon qilishi; 
 hakamning aralashuvi; 
 yorugʻlikning kutilmagan oʻzgarishi; 
 qurol yoki jihozning moddiy qismining biron bir komponentining 
kutilmagan tarzda buzilishi va h.k. 
Ichki omillarning taxminiy roʻyxati quyidagicha boʻlishi mumkin: 
 haddan tashqari hayajonlanish; 
 diqqatni jamlay olmaslik; 
 haddan tashqari masʼuliyat. 

---

126 
 tashqi omillar quyidagilarni oʻz ichiga olishi mumkin: 
 yogʻingarchilik intensivligining kutilmagan ortishi; 
 charchoq; 
 tortishish uchun tayyorgarlik bilan bogʻliq boʻlmagan begona fikrlar; 
 otishni bajarish paytida beixtiyor paydo boʻladigan fikrlar; 
 kutilmagan shamollardan qoʻrqish; 
 moddiy qismning qoniqarsiz holati;
 jarohatlar mavjudligida oʻtkir ogʻriq hissi; 
 kutilmagan yuqori natija va h.k. 
Omillar roʻyxati otuvchining individual xususiyatlariga, uning mahorat darajasiga 
va tayyorgarligiga qarab oʻzgartirilishi mumkin. 
Omillar aniqlangandan soʻng, ularni sportchi uchun ahamiyatiga qarab tartiblash 
va ularning salbiy taʼsirini kamaytirish yoki butunlay yoʻq qilishga qaratilgan vositalar 
va usullarni tanlash maqsadga muvofiqdir. 
Ushbu taʼriflarga koʻra, tortishish seriyasi va umuman mashqni bajarish siklidagi 
xatti-harakatlar modellari ishlab chiqiladi. 
Otishma seriyali siklida oʻz xatti-harakatini tashkil qilish modelini ishlab 
chiqishda, otuvchi yakka otish sikllari orasida bajaradigan harakatlari va 
operatsiyalarini hisobga olishi kerak, masalan: 
 oʻqni almashtirish; 
 nishondagi mumkin boʻlgan oʻzgarishlar; 
 dam olish vaqtini oshirish yoki kamaytirish va uning mazmunidagi 
oʻzgarishlar; 
butun seriyani yoki ikki yoki undan ortiq bellashuvlarni dam olmasdan (3,6 otish) 
bajarish toʻgʻrisida qaror qabul qilish (mavjud yoki yangi olingan maʼlumotlar asosida) 
va hokazo. 
Otish mashqlarini bajarish modelini ishlab chiqishda birinchi navbatda 
quyidagilarni hisobga olish kerak: 
1) tanlovning maqsad va vazifalari; 

---

127 
2) taktik, psixologik, texnik, jismoniy va intellektual tayyorgarlik darajasi; 
3) boʻlajak tanlov shartlari: iqlimiy, meteorologik va boshqalar; 
4) raqiblar jamoalarining tarkibi va ularning tayyorgarlik darajasi; 
5) hal qilinishi kerak boʻlgan qiyinchiliklar va toʻsiqlar; 
6) rejalashtirilgan ishlash taktikasining asosini tashkil etuvchi texnika va vositalar 
(pedagogik, texnik, funksional, jismoniy, vosita); 
7) rejalashtirilgan harakatlarni oʻzgartirish imkoniyati. 
Xulq-atvor modelini ishlab chiqish jarayonida kamonchi shaxsining intellektual 
xususiyatlariga eʼtibor qaratish lozim, chunki ular otishmaning muammoli vaziyatda 
qanday harakat qilishida allaqachon aniq namoyon boʻladi. Tajribaga qarab, (hatto bir 
xil malakadagi) sportchilarning vazifani koʻrish va uni shakllantirish imkoniyatlari har 
xil boʻladi, bir xil vazifaning dastlabki maʼlumotlari tahlil qilinadi va turli usullarda 
qoʻllaniladi. Bunga qarab, otishmalar tomonidan qoʻllaniladigan maʼlum vositalar va 
usullar qoʻllaniladi, ularni amalga oshirish usullari oʻzgaradi. 
Modelni shakllantirish sxemalaridan biri quyidagilar boʻlishi mumkin: 
 taktik talablar, vazifalar; 
 otuvchi egalik qiladigan (oʻzlashtirishi kerak boʻlgan) taktik va taktik — 
texnikalar arsenali; 
 otish jarayonida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan taxminiy vaziyatlar; 
 taktik masalalarni yechishni qiyinlashtiradigan omillar; 
 taktik vazifalarni hal qilishga yordam beruvchi omillar; 
 xulq-atvorni (oʻzini oʻzi boshqarish) boshqarish usullari. 
Pedagogik 
kuzatishlar, 
savol-javoblar, 
suhbatlar, oʻz-oʻzini baholash, 
instrumental usullardan foydalangan holda obyektiv maʼlumotlarni olish jarayonida 
murabbiy oʻq otuvchilar bilan birgalikda (agar otishuvchi zarur bilim va tajribaga ega 
boʻlsa) yakka otishni tashkil qilish, otishni oʻrganish seriyasi siklida va butun mashqni 
bajarish 
jarayonida 
otuvchining 
xatti-harakatining 
individual 
modelni 
takomillashtirish mumkin.

---

128 
Ushbu model sport malakasiga, umumiy tayyorgarlik darajasiga, maʼlum bir 
sportchining individual va shaxsiy xususiyatlariga mos kelishi kerak. 
Biroq, sportchilarning maʼlum bir sport mahorati va malakasiga mos keladigan 
koʻproq umumiy modellar ishlab chiqilmoqda. Bu murabbiy namunaviy xususiyatlarni 
joriy yutuqlar bilan taqqoslab, ularning muvofiqlik darajasini aniqlash imkoniyatiga 
ega boʻlishi va shunga qarab taktik tayyorgarlikning keyingi jarayonini malakali 
rejalashtirishi uchun zarurdir. 
Oʻquv mashgʻulotlari mazmunini shakllantirish va oqilona taqsimlash bilan 
bogʻliq boʻlgan taktik tayyorgarlikning uchinchi vazifasini hal qilishda, taktik 
tayyorgarlikning ishlab chiqilgan vositalari va usullaridan foydalanish, qoʻyilgan 
vazifalarni inobatga olgan holda, oʻquv mashgʻulotlarini oʻtkazishga imkon berishini 
taʼminlash kerak. Sport mahoratining texnik, taktik, funksional, psixologik, intellektual 
va boshqa komponentlari koʻrsatkichlarining oqilona model koʻrsatkichlariga mos 
kelmasligi darajasini bosqichma-bosqich kamaytirish uchun individual xususiyatlar va 
umumiy tayyorgarlik darajasi, oʻq otuvchilarga dozali tarzda taʼsir qilish. Oʻq otish 
taktikasi, ularning jami mashgʻulotlar davomida toʻplangan potensialni toʻliq va 
samarali amalga oshirishni va musobaqalarda muvaffaqiyatli chiqishni taʼminlaydi. 
Oʻquv mashgʻulotlarining mazmunini belgilashda shuni hisobga olish kerakki, 
muayyan vazifalarni izchil bajarish kamonchilarda taktik harakatlarni oʻzlashtirish va 
takomillashtirishga asoslangan taktik tafakkurni bosqichma-bosqich shakllantirishi 
kerak, bu murakkab kamonchilarning istiqbolli turlarini intellektual va psixomotor 
qobiliyatlar hamda bilim, koʻnikma va malakali rivojlantirishni talab qiladi.
Taktik harakatlarni takomillashtirish sport holatini baholashda aniqlik darajasini 
bosqichma-bosqich oshirish, taktik vazifani aqliy hal qilish samaradorligini oshirish va 
taktik vazifani psixomotor bajarish sifatini (mahsuldorligini) oshirishni oʻz ichiga 
oladi.