Qadimgi dunyo, feodal jamiyati уа ilk kapitalizmning iqtisodiy ta’limotlari

Aristotel  (Arastu). Aristotel qadimgi  Gretsiyadagi quldorlaming eng 

yirik mafkurachisi edi. Uni jahongir Iskandar Zulqamaytmng taibiyachisi 

va  o'qituvchisi  ekanligini  alohida  ta’kidlab  o'tmoqchimiz.  Awal 

Makedoniyada yashagan olim, keyin Afmaga ko‘chib o‘tgan.  Olimning 

iqtisodiy g'oyalari «Nikomaxov ahloqi» va «Siyosat» kitoblarida mavjud. 

U: «Qul - tirik qurol, qandaydir tirik mulk», - degan edi. Uning fikricha, 

jamiyatning quldor va qullarga bo'linishi - tabiiy va qonuniy holat bo‘lib, 

odamlaming tabiatan turli-tumanligidandir.  U «haqiqiy boylik» (tabiiy) 

ni  tan  olgan,  uni  iste’mol  qiymatlarining  yig‘indisi  deb  bilgan  va  bu 

bilan bog'liq faoliyatni iqtisodiyotga tegishli soha deb bilgan.  Quldorlik 

xo‘jaligini mustahkamlash uchun o‘rtacha ta’minlangan quldorlar sinfini 

yuksaltirish kerak,  buning uchun davlat tomonidan  odil  almashinuvni 

ta’minlash zarur.  Olim masalani ahloqiy tomondan hal etishga urinsa- 

da, birinchi marta almashuv qiymatini tahlil etdi va qiymatning mehnat 

nazariyasi  kurtaklarini  yaratdi.  Tovarlaming  almashuv  qiymati  tovar 

bahosining  yaratilish  shakli  ekanligini  tushunib  yetdi.  K.Marksning 

formulalarini qo‘llaydigan bo‘lsak,  T-T munosabati T-P-T ga aylanadi 

va 5 ta «loja» 1 uyga yoki ma’lum miqdordagi pulga tenglashtirilishi mumkin. 

Platonga nisbatan Aristotel  pulning  mohiyatini  kengroq va  chuqurroq 

anglab  etdi.  Ammo  u  tovar ishlab  chiqarishining  rivojlanmaganligi va 

qiymatni to‘la tushunmaganligi tufayli tovarlar pul tufayli bir-biri bilan 

solishtirilishi  mumkin  degan  xato  xulosalarga  keldi.  Natural  xo'jalik 

tarafdori  bo‘lgan  olim  muomalaning  T-P-T  shaklinigina  tan  olgan 

(talabni  qondirishga  mo‘ljallangan holat),  savdo va sudxo'rlik tabiatga

---

zid  bo'lib,  bulami  pul  qilish  san’atiga  xos  narsa  deb  bilgan  va  uni 

xrematistikaga tegishli degan.

Aristotel uchun ideal (bekam-u ko‘st) xo‘jalik - bu uncha katta bo‘l- 

magan  dehqonchilik  xo'jaligi  (unda,  albatta,  qullar  ishlagan)  bo‘lib,  u 

deyarli  keraldi  barcha  mahsulotni  yaratuvchi  (natural  xo‘jalik)  bo'lishi 

shart edi. Ayrim yetishmagan narsalami esa qo'shnilardan «odil almashuv» 

asosida olish kerak. Bu olimning xizmati shundaki, u birinchilardan bo‘lib 

iqtisodiyotning  ayrim  kategoriyalarini  berdi  va  ma’lum  darajada  ular 

o‘rtasidagi o‘zaro bog'lanishni aniqladi. Aristotelning iqtisodiy tizimi bilan 

ASmitning  «Xalqlar  boyligi»  asaridagi  fikrlar  hamohangligini  ko‘rish, 

qiymat  qonunining  hosil  bo'lishi  mexanizmini  tushunish  mumkin.

Qiymat  iqtisodiyotning  asosiy  kategoriyasi  hisoblanadi.  Tarixan 

uni talqin etishda ikki yo'nalish bor. Birinchi yo'nalishda tovar qiymati 

obyektiv  bo‘lib,  uning  manbayi  shu  tovami  ishlab  chiqarish  uchun 

sarflangan mehnat hisoblanadi. Ikkinchi yo'nalishda qiymat tushunchasi 

subyektiv narsa bo‘lib, odamlar tomonidan tovaming foydaliligi boshqa 

biron foydalilik bilan solishtirish tufayli yuzaga keladi.

Aristotelning g‘oyalarida ikkala yo'nalish kurtaklari mavjud. U qiymat 

qonuni  muammosini  qo‘yadi,  lekin  unga  to‘la javob  topa  olmaydi.  U 

almashuvda  tovar  qiymatlari  tenglashtirilishini  ko‘radi.  «Nikomaxov 

ahloqi»  asarida  u  shunday  fikr yuritadi:  «Jamiyat  ikki  vrachdan  tashkil 

boHmaydi,  balki  vrach  va  dehqondan,  umuman,  bir  xil  va  teng 

bo4maganlardart  tashkil  topadi.  Ana  shunday  odamlami  bir-biriga 

tenglashtirish  zarur.  Shuning  uchun  almashuvga  uchraydigan  barcha 

narsalami  tenglashtirish,  solishtirish  zarur.  Xullas,  hamma  narsa  biror 

narsa bilan o4chanishi kerak. Etikdoiz mahsulotining dehqon mahsulotiga, 

dehqon  mahsulotining  etikdo'z  mahsulotiga  bo4gan  to'gri  munosabati, 

to'gri tenglamasi topilishi kerak». Lekin o‘sha narsa nima ekanligi aytilmaydi. 

Savolga javob izlab u o‘z fikrini shunday davom ettiradi: «biz nima uchun 

almashamiz,  chunki  menga  sening  tovaring,  senga  esa  mening  tovarim 

kerak»,  degan oddiy qisqacha xulosalaiga keladi.  Tovarlaming tengligi 

pul  tufayli  amalga  oshadi,  deydi  u.  Hamma  narsa  biron  narsa  bilan 

o‘lchanishi  kerak.  Bu,  awalo,  ehtiyoj,  u  barcha  narsani  bog‘lovchi 

asos.  Ehtiyojni  almashtirish  uchun  (odamlar  kelishuvi  bilan)  pul  - 

chaqa paydo bo‘ldi. Aristotelning bu fikrida hozirgi zamon marjinalizm 

g‘oyalari yotadi,  ya’ni tovarlaming foydaliligi asosiy o‘ringa chiqadi.

Bu  olimning  iqtisodiyot  (ekonomika)  ni  xrematistikaga  qarama- 

qarshi  qo‘yishi  xarakterUdir.  U  o‘ylab  topgan  «xrematistika»  matni

---

«xrema» so‘zidan olingan bo‘lib, mulk, egalik mazmuniga ega. Aristotel 

iqtisodiyot  (ekonomika)  deganda  hayot  uchun  zarur  bo‘lgan  mah- 

sulotlar (iste’mol qiymatlari)  ni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan 

tabiiy  xo‘jalik  faoliyatini  tushunadi  (dehqonchilik,  hunarmandchilik 

va mayda  savdo).  Bu  almashuvni  ham  o‘z  ichiga  oladi,  ammo  zarur 

shaxsiy  talab-ehtiyojlami  qondirish  chegarasidan  chiqmasligi  кегак. 

Bu faoUyat chegaralari ham tabiiy soha bo‘lib, insonning ongli shaxsiy 

iste’moli doirasida bo‘lishi кегак.

«Ekonomiya»  so‘zi  dastlab  uy  xo'jaligini  yuritish  san’ati  sifatida 

yuzaga kelgan bo‘lsa, keyingi davrda u ko‘proq va asosan «ekonomika» 

ma’nosida qo‘llaniladi va xarajatlami qisqartirish, ma’lum resurslami 

sarflashda tejamkorlikni anglatadi.  Hozirgi davrda bu  atama ko'proq 

quyidagilami  anglatadi:

1. Tuman,  hudud,  mamlakat,  mamlakatlar guruhi yoki jahon xo‘ja- 

ligi (masalan, jahon iqtisodiyoti, 0 ‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqalar).

2. Xalq xo‘jaligining, to‘la ishlab chiqarishning ayrim shart-sharoitlari 

va elementlari (aholi, mehnat, boshqarish va boshqalar), ayrim tarmoqlar 

(sanoat, mashinasozlik, qishloq xo‘jaligi, chorvachilik, ta’lim va boshqa­

lar)  ni  tadqiq  etadigan  ilmiy  soha.

3.  Ma’lum  iqtisodiy  tizimni  tashkil  etuvchi  ishlab  chiqarish,  taq- 

simot, almashuv,  iste’mol jarayonidan tashkil topuvchi odamlar o‘rta- 

sidagi  ma’lum  tarixiy-iqtisodiy  munosabatlar majmuasi.