Qadimgi turkiy til va uning taraqqiyot yo`llari (2 soat) Dars rejasi


Download 384 Kb.
bet13/18
Sana07.04.2023
Hajmi384 Kb.
#1338560
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18
Bog'liq
eng to`gri

Sodda gap turlari.
Qadimgi turkiy tilda, hozirgi zamon turkiy tillaridagidek, sodda gaplar fe`l kesimli yoki ot kesimli bo`lali.
Fe`l kesimli gaplarning kesimi aniqlik fe`li yoki fe`lning turli funksional shakllari bilan ifodalanadi: qop bilirsiz - Ko`n bilasiz. KUte tururlar - kutib turadilar. Yangы1tыg’ уаnglishding. Okush kishing tsltig - qo`p kishini o`ldirdi. Igiding, emegemeng, tolg`atmang — tarbiya qiling qiynamang, hayajonlantirmang.
Ot kesimli gaplarning kesimi ot, sifat, son, olmosh, ravish bilan ifodalanadi. Kesimlik ko`rsatkichi vazifasida bog`lamalar (-man, -san, -di, ol, bol, tur, ar kabilar) qo`llanadi. Ammo bu belgilar bo’lmasligi ham mumkin. Bunda kesim gapning mazmunidan, intonatsiyasidan, o`rnidan bilinib turadi. TYpYk bodun yeme bulg`anch (ol, temish) ogыz yeme tarqanch ol, - temish. — Turk xalqi ham tinch emas, o`g`iz ham tarqoq, - debdi. Ozum tardush Yze shad ertim - o`zim tardush eli ustidan shod edim. qarluq bodun . . . yag`I boltы — qarluq xalqi dunman bo`ldi.
Qadimgi turkiy tilda gapning mazmun va intonatsiyasiga ko`ra turi — darak, so`roq, buyruq gaplar mavjud bo`lgan.
So`roq gaplar so`roq olmoshi yoki yuklama orqali ifodalangan: qagan`im qanыxoqonim qani? Bar mu ne — shunday bo`lishi mumkinmi?
Gapning tuzilishiga ko`ra turi — to’liq gaplarga nisbagan, to`liqsiz gaplar ko`proq qo`llangan. Sabыg` yacha kelti —(uning) so`zini(olib) - (u) qaytib keldi. SY yorыlыm, unamang - lashkar bilan yo`lga chiqaylik (desa), (siz) unamang. Tыlы g’ kelyrti sabы -(u) til (tutib) keltirdi, (uning) so`zi (shunday). Bir sostavli gaplardan shaxssiz gaplar qadimgi turkiy tilda qo’llanadi. Bu xil gaplarning kesimi majhul fe`l bilan ifodalanadi yoki aniqlik fe`li majhul fe`l ma`nosida qo’llhanadi: Yze kok tengri asra yag’ыz yer qы1ыntuqda (To’n,1) — yuqorida ko`k osmon, pastda qo’ng`ir er yaratilganda.
Kesimni mavhum tushunchalarni ifodalovchi ba`zi shaxssiz gaplar ham qadimgi turkiy tilda qo’llangan: Tun udыsыqыm kelmedi, kuntuz olursыqыm kelmedi. (To`n,12) --tunda uyqum kelmadi, kunduz o`tirgim kelmadi.
Qadimgi turkiy tilda ko`chirma gaplar keng qo’llanadi. Ko`chirma gap avtor gapi bilan te - fe`li orqali bog`lanadi: bordun ancha
temis: “Ellig bodun ertim, elim amti qani?” Kimke elig
qazg’anurmen?'" — ter ermis. —"qag`anlg’ bodun ertmm, qa^an`sh qanm. ke qag`anqa isig kUchUg 6'zrur men? Ter ermis (Kt,9) - Xalq shunday leShsh: "Davla1li xalq edim, yaavlatim endi qani? - der emish. -Xoqokli xplq el.im, xoqonim qani? qaysi xoqonga mehnatimni, kuchimni sarf qgtlaman?" — der ekan-
`.t`zi k^irma va o`yalashtirma gaplar — ma fs`.pi vositasida omas, ma^munga ko`ra birikadi. Ol sab`gg `gg(t)`1m; qaitay`tn (To`n.33)
— shu gacin yubordim: nima qilayin.
Gap bo`laklari.
Qadimgi turkiy tilda ham, hozirgi turkiy tillardagi kabi, bosh bo`laklar (e!ga va kesim), ikkinchi darajali bo`laklar (aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol) bo`ladi. Ammo bu bo`laklar shakllanishi va o`rniga ko`ra hozirgidan farq qiladi.

Download 384 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling