Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler

Shoshqa ha’m quslarda o’siw ha’m rawajlaniw nizamliqlari. Qus — omırtqalı haywanlar klası. Trias dáwirinde jasaǵan sudralib juretuǵınlardıń psevdozuxlar gruppaınan kelip shıqqanlıǵı shama etiledi. Qustıń qazilma qaldıqları júdá kem; dáslepki qazilma qaldıq — arxeopteriksnshk tasdaǵı izi hám suyekleri yura dáwirine tiyisli. Ayırım morfologiyalıq belgiler (arqa ayaqlar daǵı múyiz qabırshaqlar, múyiz tumsıq hám basqalar ) hám de fiziologikalıq qásiyetleri (máyek qoyıwı ) ga kóre qus sudralib juretuǵınlarǵa uqsaydı, lekin denesi pár menen oralǵanlıǵı sebepli olardan parıq etedi. Párler qus denesinde ıssılıqtı saqlaydı ; ushıwda hawa qarsılıgın kamay-tirib, hawada kóteriw maydanın payda etedi (qanat, quyrıq). Ushıw hám hár túrlı háreketleniw (juwırıw, júziw, sho'ng'ish) ga sáykeslesiw qus tayansh-háreket sistemasınıń ayriqsha dúzilisine sebep bolǵan. Qanatlardıń payda bolıwı menen aldınǵı oyoklar, jelke qamarı suyekleri hám muskulları qáliplesken (tós taj súyeki rawajlanǵan, ushıw muskulları dene salmaǵınıń 25% ini shólkemlesken); jerde 2 ayaqta júrgeninde quramalı pútin dúzilgen dumg'aza hám arqa ayaqları muskulları qayta muvo-zanat saqlaw wazıypasın atqaradı. Qustıń qabırǵaları óz-ara jıldam qosılǵan 2 bólekten ibarat bolıp, dem alıwda tós qápesi kóleminiń ózgeriwine, yaǵnıy elastikligi kem ókpe toqıması arqalı hawanı hawa qaltalarına hám naysimon suyekler boslig'iga ótiwine járdem beredi. Qusda dem alıw procesi ayriqsha keshedi. Qustıń bronxlari hawa qapshıqları menen (9—10 tacha) tutasǵan. Dem alıw hawa ókpeden qapshıqlarǵa ótip atırǵanında hám olardan taǵı ókpe arqalı qaytıp shıǵıp atırǵanında júz boladı. Hawa qapshıqları termoregulyatsiyada qatnasadı ; suwda júziwshi qusda bolsa sho'ng'ishda dene tig'izligini ózger-tirishga múmkinshilik beredi. Awqat xiliga sáykeslesiw óńeshning qánigelikla-shuvi (ayırım qusda jemsektiń rawajlanıwı ), muskullı as qazandıń payda bolıwı hám ishektiń uzayıwına alıp kelgen. Qustıń tuwrı ichagi rawajlanbaǵan. Ayırıw org'anlari 2 iri búyrekler dene salmaǵınıń 1 — 2% ini quraydı ; qovug'i bolmaydı. Ichagi, sidik shıǵarıw hám jınıslıq bózi sisteması jolı kloakaga ashıladı. Qattı qabırshaq menen oralǵan iri máyek qoyıwı sebepli qustıń paxtanıń ǵóregikamari suyekleri irilengen. Qus narida 2 den urıwdon hám urıw jolı, modasida tek shep máyekdon hám máyek jolı rawajlanǵan (bayıwlılar hám jırtqısh qusda oń bólegi de bar). Urıwdon hám máyekdonlar ólshemi jınıslıq cikl dáwirine baylanıslı. Mısalı, uya qurıw aldından urıwdonlar 300—1000 ret úlkenlesedi. Qan aylanıw sistemasınıń dúzilisi hám fiziologikalıq qásiyetleri, júreginiń salıstırǵanda iri bolıwı hám jedel islewi, joqarı qan basımı elementlar almasınıwınıń tezlashuvi menen baylanıslı. Mısalı, kolibr júregi dene massasınıń 2, 85% ini quraydı ; 1 minutada 1000 retge shekem qisqaradı. Kóriw ótkirligi hám reń ajrata alıw, jaqsı esitiw ózgesheligi qustıń jaqın hám uzaqtaǵı zatlardı tezirek teńib alıwında, tur individleri hám túrler ortasındaǵı munasábetlerde úlken áhmiyetke iye. Qustıń dawıslardı teńiy alıw hám dawıs shıǵarıw qásiyetleri rawajlanǵan. Bas mıy bazal yadrolarınıń rawajlanǵanlıǵı, kóriw bólekleri hám miyachaning iriligi qus nerv iskerliginiń sudralib juretuǵınlarǵa salıstırǵanda joqarı bolıwına alıp kelgen. Qus ortalıq sharayatına óz mútajligine qaray aktiv sáykeslesiw (uya qurıw, azıq ǵamlaw hám basqalar ) ayrıqshalıqlarǵa iye. Qus qurǵaqlıq omırtqalıları arasında eń túrme-túr haywanlar. Olar 2 genje klass: kesirtke dumlilar (1 qirilib ketken gruppa kiredi) hám jelpiwish dumlilarga ajratıladı. Jelpiwish dumlilarga 34 gruppa (atap aytqanda 28 házirgi gruppa ) hám 9000 ge jaqın tur kiredi. Qus Arktikadan baslap Antarktika tarawlarınasha bolǵan barlıq tábiy regionlarda, kópshilik (80% ga jaqın ) túrleri tropik regionlarda tarqalǵan. Ózbekstan faunasida qustıń 19 gruppaǵa tiyisli 440 tan kóbirek túri málim. Jasaw jayına qaray qustı bir neshe iri ekologiyalıq gruppalar, mısalı, orman qusı, shól hám sahra qusı, suw háwizleri (suwda júziwshi) qus, batpaq hám jaǵa qusına ; olar ómiriniń jıl mawsimleri boyınsha ózgeriwine qaray ushıp ketetuǵın, kóship juretuǵın hám otırıqshı qusına bólinedi. Qustıń kóbeyiwi siklik tárzde jınıslıq bózning mawsimiy rawajlanıwına muwapıq ishki (gormonal) hám sırtqı (kún uzınlıǵı hám basqalar ) faktorlar tásirine baylanıslı. Qustıń uya qurıw jayı hám uya qurıw usılı túrme-túr. Qus 1 den 20—25 danege shekem máyek qoyıp, olardı 12 kúnden 80 kunge shekem basıp jatadı. Máyekten shıqqan shójelerdiń jaǵdayına qaray Qus jish shóje ochuvchi qus hám shóje ochuvchi qusqa ajratıladı. Jish shóje ochuvchi qustıń máyekten shıqqan balasınıń kózi jumıq, párleri siyrek; shóje ochuvchi Qustıń máyekten shıqqan shójesi anası artınan ergashadigan hám ǵárezsiz azıqlana alatuǵın boladı. Qustıń tábiyaat hám insannıń ómirindegi áhmiyeti túrme-túr bolıp, ósimliklerdi shańlantırıw, olar urıwların tarqatıw, zıyankes shıbın-shirkeyler hám kemiriwshilerdi qırıw (olar sanın basqarıw ) den ibarat. Ayırım qus baǵlar hám donli eginlerge zıyan jetkeredi, juqpalı kesellikler tarqatadı. Qus ovlanadi; bir qansha túrleri xanakilashtirilgan. Qustıń tábiyaat daǵı estetik áhmiyeti ásirese úlken: olardıń sayrawı baǵ hám qıyabanlardı janlandıradı ; insanda zawıq alıw sezimin oyatadı. Qustıń túrleri sanı barǵan sayın azayıp barıp atır. XvII ásir baslarınan berli 100 ge jaqın qus túri qirilib ketken, bir qansha túrleri joq bolıp ketiw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde turıptı. Qustı qorǵawǵa áyyemginen háreket etip kelinedi. Áyyemgi Indiyada eramızǵa 200 jıl aldın qus qáwipsizligi tuwrısında nızam ámeldegi bolǵan. Házirgi hámme mámleketlerde qus qáwipsizligi boyınsha ilajlar islep shigılıp atır. Kem ushraytuǵın hám qirilib ketiw qáwipi astındaǵı túrlerdi saqlap qalıw maqsetinde xalıq aralıq mámleketler hám regional Qızıl kitaplar jaratılǵan. Xalıq aralıq konvensiya, pitim, memorandumlar dúzilgen. Arnawlı fondlar islengen. 1885-jıl birinshi bolıp qustı qorǵaw Odyubonov jámiyeti dúzilgen. 1872-jıl Yellouston milliy baǵı (AQSH), 1910 -jıl Shveysariyada tabi-atni qorǵaw jámiyeti jumıs baslaǵan. 1913-jıl tábiyaattı qorǵaw boyınsha birinshi xalıq aralıq konfrenciya ótkerilgen. XX ásirdiń 2-yarımınan baslap qustıń jasaw jayların saqlap qalıwǵa itibar kúsheytildi. Qorǵaw aymaqları (milliy baǵlar, qorıq jerler) tashkil etila baslandı. 1971-jıl suw hám batpaqlıq aymaqları qáwipsizligi boyınsha xalıq aralıq konvensiya islep shıǵıldı. Qus qáwipsizligi boyınsha xalıq aralıq sheriklik barǵan sayın rawajlanıp barıp atır. Ózbekstan Respublikası 1995-jılda " Biologiyalıq túrme-túrlıq tuwrısında" gi, 1997-jılda " Joq bolıp ketiw qáwipi astındaǵı jabayı fauna hám flora túrleriniń xalıq aralıq sawdası tuwrısında" gi, 1998-jılda " Kóship juretuǵın haywanlar túrlerin qorǵaw tuwrısında" gi, 2001-jılda " Xalıq aralıq áhmiyetke iye, ásirese, suwda júziwshi qustıń jasaw jayları bolǵan suw batpaqlıq jaylar tuwrısında" gi konvensiyalarga qosıldı. " Jińishke tumsıqlı suyıq aralasshı, Sibir tırnası (aq tırna ), Afrika — Yevrosiyoning suwda júziwshi kóshpelinchi qusın qorǵaw tad-birleri maydanı daǵı hamfikrlik meleorandumlari" sıyaqlı xalıq aralıq pitimler Ózbekstan Respublikası tárepinen tastiyqlang’an. Shoshqa jup tuyaqlı, kalta dumli, kóp balalay — digan sutemizuvchi úy haywani'. Bir vahtlar ch o' ch h a fermaları kóbeygen edi. Mahmud Koshg'ariy sózliginde chochuq sózi keltirilib, 'cho'chqaning balasi' mánisin ańlatıwı aytılǵan (Toplam, I, 362). Sol maǵlıwmatqa, sonıń menen birge turkiy tiller degi chochko (KRS, 869 ), shoshqa (RKS, 723), chochqa (O'TIL, II, 388) sózlerine súyenip, bul sózdi jasalma deyiw múmkin: chochuq sózi aqırındaǵı — (ol) Q bólegi, chochqa sózi aqırındaǵı —qa bólegi qosımshaǵa teń; lekin sózliklerde choch- sózi keltirilmagan. Tiykarı bul sóz peyil bolǵanı anıq. Eger áyyemgi turkiy tilde, 'duma-loq forma' mánisin anglatgan patsha otidan tısqarı, ' dumaloq formaǵa iye bol-' mánisin anglatgan patsha -fe'li da ámeldegi bolǵan dep shama menen oylasak, ol jaǵdayda bul fe'ldan — (ol) q qosımshası menen choruq oti,-qa qosım -chasi menen chorqa oti jasalǵan bolıp shıǵadı ; bunda r dawıssızı ch dawıssızına, a unlisi ä unlisiga almasǵan boladı : patsha - + uq = choruq > chochuq; patsha - + qa = chorqa > chochqä. Bul sóz tiykarı ' tompaq' mánisin anglatgan. Haywanlardiń individual rawajlaniwi birqansha uliwma nizamliqlarǵa baylanisli. Misali úzliksiz, tegis emes, náwbeti menen, korrelyasiyaliq, iykemlesiw (adaptatsiya) usilarǵa kiredi. Úzliksiz rawajlaniw tiykarinda organizmde turaqli zat almasiw processi kiredi. Bul process toqtasa, idividual rawajlaniwda toqtaydi, demek organizm nabit boladi. Tegis emes rawajlaniwda organizmniń ósiw tezligi toqima hám organlar esabina (waziypasi hám qurami jaǵinan) ózgerip baradi. Misali: dáslepki rawajlaniw kúnlerinde embrionniń salmaǵi áste artadi, biraq ósiw tezligi (tiri salmaǵina salistirma) tezlesedi. Embrion dáwiriniń sońǵi kúnlerine qaray kerisinshe boladi, yaǵniy hámileniń salmaǵi tez artip baradi, biraq ósiw tezligi páseyedi. Awil xojaliq xaywanlari tuwilǵannan keyin olardiń tiri salmaǵi dáslepki aylarda tez artip baradi hám qaramallarda 4-6 ayliǵinan 15-16-ayliǵina shekem, qoylarda 2 ayliǵinan 5-6 ayliqqa shekem hám shoshqalarda 4-6 ayliǵinda maksimal dárejege jetedi. Soń áste-aqirin páseyedi.