Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler

Qozi ha’m ilaqlardi eksterer hám konstitutsiya tariypleri hám bul qasiyetleriniń ónimdarlıq penen baylanıslıǵı.
Eshki — quvushshoxlilar shańaraǵına tiyisli jup tuyaqlı gúysewshi haywan. Eshki túrli ıqlımsharoitga tez iykemlese alıwı sebepli dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde ushıratıw múmkin. Xanaki Eshkiler jabayı bezoar hám burama shaqlı eshkilerden tarqalǵan dep esaplanadı. Eshkiler daslep xanakilashtirilgan jemisdor haywanlar turine kiredi. Anov (Ashxobod jaqinı ) de tabılǵan qazilmalar Eshki Orta Aziyada mil. den bir neshe mıń jıl aldın boqilganini kórsetedi. Eshki, tiykarınan, sút, gósh, jún, túbit, teri hám basqalar ushın boqiladi. Ortasha 9—10 jıl (geyparaları 17 jılǵa shekem) jasaydı, xojalıqta 7—8 jıl paydalanıladı. Ílaqları 5—8 oyligida jınıslıq yetiladi, 14—18 oyligida qashırıladı. Buwazlıq dáwiri 5 ayǵa jaqın. Xanaki zatlarınıń ko'pi serpusht: hár 100 bas kiyleden 150—250 ılaq alınadı. Jaqsı azıq sharayatında saqlap boqilganda jılına 2-ret balalaydı. Tekeleriniń tiri salmaǵı 60 -65 kg den 100 kg ge shekem, urǵashılariniki 40 -60 kg. Alınatuǵın ónimge qaray túbit, jún, gósh, sút, teri, teri hám aralas ónimler beretuǵın Eshki zatları bar. Sersut zatlarınan jılına ortasha 450-550 kg ge shekem sút sog'ib alınadı. Sutiniń maylılıǵı 3, 8—4, 5%. Kóp junnli zatlar juni uz. 15—18 sm, tekelerinen 4-6 kg, urǵashılarınan 3-5 kg den jún qırqıp alınadı. Sertivit zatlarınan 0, 2—0, 5 kg den 2 kg ge shekem túbit tarab alıw múmkin. Jaqsı boqilgan úlken jas daǵı Eshki 20 -28 kg gósh hám 4-6 kg may, 7—10 aylıq Eshkiler bolsa 12 kg gósh hám 1, 5 kg may beredi. Eshki oba keseli, sheshek gúl hám tuberkulyoz keselliklerin juqtırmasligi, belok hám jeńil ózlestiriluvchi maylarǵa bay sút beriwi menen itibarlı. Eshki sutinde mıs, rux, marganets, yad, gúmis hám basqalar sol sıyaqlı mikroelementlardan tısqarı az qanlılıqtıń aldın alıwda muhym áhmiyetke iye bolǵan kobalt statyası salıstırǵanda kóp ushraydı. Ózbekstanda jaydarı (qara junli) eshkilerden tısqarı sıyaq eshkisi, zaane eshki zoti, orenburg eshki zoti hám basqalar boqiladi. Orta Aziyada 20 -ásirdiń 30—60 -jıllarında jergilikli ırı júnli eshkilerdi sıyaq zoti tekeleri menen chatishtirib kóp junnli eshki zoti shıǵarılǵan. Orta Aziya xalıqları áyyemginen Qoyni góshi, mayı, terisi hám suti ushın baǵadı. Uzaq ásirler dawamında Ózbekstanda xalıq seleksiyasida hisori qoy zoti, qorako'l qoy zoti hám ilimpazlar hám sharbadorlar sherikliginde alıp barılǵan seleksiya — násilshilik jumısları nátiyjesinde bul zotning bir qansha zavod tipleri jaratıldı. Dúnyadaǵı barlıq mámleketlerde 250 den artıq túrli jóneliske tiyisli qoy zatları urchitilib ko'paytirilmoqda. Olardan — askaniya qoy zoti, degeres qo'yi, merinoslar, prekos, ram-bulye, romanov qoy zoti, saraji qoy zoti, Tadjikistan qoy zoti, edilboy qoy zoti sıyaqlı zatlar gósh, jún baǵdarı daǵı eń ónimli zatlar esaplanadı. Qoyshiliq respublikamizda sharwashliqtiń jetekshi tarmaǵi bolip kún sayin ósip baratirǵan halqimizdiń sharwa ónimlerine bolǵan talabin qanaatlandiriwda áhmiyetli orindi iyeleydi. Sebebi qoylardan insan ushin zárúr bolǵan túrli qimbat bahali aziq-awqat (gósh, sút) hám sanaatta isletiletuǵin jún, teri, postin hámde meditsinada paydalanilatuǵin ónimler alinadi. Topiraqtiń zúráátligin arttiriwda, túrli kolbasalar islep shiǵariwda qoylardiń áhmiyeti teńsiz. Qalaberse olardan haywanlardi aziqlandiriw ushin qimbat bahali ot-jemler (qan, qan-súyek uni hám t.b) da alinadi. Qoy júninen tayarlanǵan buyimlar óziniń texnologiyaliq qasiyetlerine qaray haliq arasinda itibar qazanǵan. Qoylar kóbinshe aymaqlarda tiykarǵi taraw dep esaplanadi hám xojaliqtiń ekonomikasin belgileydi. Ózbekstanda jetistiriletuǵin jámi góshtiń 30% ti qoyshiliqtan alinadi. Qoyshiliqtiń sońǵi jillari jámiyet, fermer hám jeke xojaliqlarda órshitiliwi engizilmekte Qoylardiń súti taza hámde túrli ónimler islep shiǵarilǵan halda istemal qilinadi hám óziniń toyimliliǵi menen xarakterlenedi. Qoylardiń kelip shiǵiwi hám mádeniylestiriliwi boyinsha jaqin kúnlerge shekem aniq pikir bolmaǵan. Qoylardiń xromosoma toplamlarina tiykarlanip Evropada, Aziyada hám Yaponiyada órshitilip atirǵan qoy porodalari muflonnan kelip shiqqan. Basqa aymaqlardaǵi qoylardiń órshitiliwine bolsa bular óz tásirin ótkizgenligi dálillengen. Sol sebepli házirgi qoylardiń jabayi ata tegi sipatinda Evropa hám Aziyada bolǵan muflon qabil etilgen, qolǵa úyretiw orayi bolsa Aldińǵi Aziya hám Orta teńiz mámleketleri tán alinbaqta. Qoylar zoologiyaliq klassifikatsiyasi boyinsha gúyis qaytariwshi jup tuyaqli, asqazani tórt kamerali haywanlarǵa kiredi. Qoylar óziniń ekstereri hám ónimdarliǵi boyinsha tómendegi toparlarǵa bólinedi. Bul klassifikaciya ilimpaz Pallas tárepinen usinilǵan hám ilimpaz Natizius tárepinen ózgeris kiritilip, jetilistirilgen. Bul klassifikatsiya boyinsha qoylar tómendegi 4-toparǵa bólinedi:
A) kelte quyriqli qoylar
B) dúmbeli qoylar
V) semiz quyriqli qoylar
G) uzin quyriqli qoylar
3. Qoylardiń tiykarǵi biologiyaliq qasiyetlerinen biri bull olardiń ózgeriwsheńligi hám sharayatqa kóngishligi. Wsi qasiyetlerine muwapiq qoylar túrli sharayatta ózlerin jaqsi his etedi hám ónim beredi. Qoy jaylaw haywani bolip, jaylawlarda ushiraytuǵin 800 túrdegi ósimliklerdiń 520 túr ósimliklerin aziq sipatinda istemal qiladi, bull qasiyet qaramalada 460, jilqida 416 túr ósimlikler menen shegaralanǵan. Qoylar háreketsheń hám uzaq jollarǵa shidamli, bir kúnde 20-25 kilometr joldi biymálel basa aladi. Qoylardiń tumsiǵi uzin, lábleri háreketsheń, sol sebepli jabayi ósimliklerdiń jerge tógilgen tuximlarin teredi hám itsemal qila aladi, olardiń tisleri kúshli hám bekkem, qalaberse qoylar bárshe jaylawlarda ózine jeterli dárejede ot-jem taba aladi, aziq jetisipegen dáwirde ózleriniń quyriǵina hám quyriq astina toplaǵan mayinan paydalanadi. Qoylardiń jáne bir paydali bul olardiń túrli sharwashiliq tarawlari menen hámjitligi, kóp tuwiwshiliǵi, tez jetilisiwi hám máwsimli qaship tuwiwi. Zooinjenerdiń waziypasi qoylardiń biologiyaliq qasiyetlerinen únemli paydalanip túrli texnologiyaliq islep shiǵariw protsesslerin bul belgileri menen baylanistiriw hám sol tiykarda tańlaw, iriklew jumislarin alip barip jańa, zamanagóy, ónimdar porodalar, liniyalar hám semyalar jaratiwdan ibarat.
Shoshqa balalarin o’siriw, ta’rbiyalaw ha’m padani qayta tiklewdi sho’lkemlestiriw. Olardin’ eksterer ha’m konstituciya tipleri ha’m bul qa’siyetlerdin’ o’nimdarlig’I menen baylanislig’i.
Shoshqa— haqıyqıy shoshqa siyaqlilar gruppası (Sus) ra tiyisli jup tuyaqlı haywan. Xanaki Ch. lar Evropa, Orta teńiz hám Aziya jalǵizaqlarinint genje túri (Sus scrofa) fl aH kelip shıqqan. Evropa hám Aziya gruppalarına bólinedi. Eramızǵa shekemgi 5—4-ásirlerde xanakilashtirilgan. Azıq sharayatı, kútim hám de uzaq hám maqsetli seleksiya nátiyjesinde jáhánda 100 den artıq Ch. zatları shıǵarılǵan. Eń kóp baǵılatuǵın zatlar — iri aq, landras, iri qara, dyurok, Arqa Kavkaz, Ukraina sahra aq cho'chqasi hám basqa Ch. dıń dene dúzilisi qopal, tumshug'i uzın, uchida háreketleniwshi tumsıqı bar. Ayaqları tórt barmaqlı, jelini eki sistemada jaylasqan, 14 so'rg'ichli; denesi siyrek turpayı et menen oralǵan. Erkagining salmaǵı 250-300 kg, urǵashısı 200-220 kg ga baradı. Ch. sharba haywanları ishinde eń tez yetiluvchi hám ónimli esaplanadı, 4— 5 oyligida jınıslıq yetiladi, 9—10 oyligida qashırıladı. Buwazlıq dáwiri 102—128 kún, jılına 2-ret balalaydı hám hár tóllewinde 10 hám odan artıq bala beredi. Ch. balasınıń tiri salmaǵı tuwılganida 1, 2 -2 kg, eki aylıǵında 16 -20 kg, 6—7 oyligida 90 -110 kg, 12 oyligida 200 kg tas basadı. Bir ana Ch. den bir jılda 20— 22 bala alıw jáne onı bagıw múmkin. Boqilgan Ch. dıń so'yim gósh chi bala alıw jáne onı bagıw múmkin. Boqilgan Ch. dıń so'yim gósh shıǵımı 70—85% ni quraydı. Cho'chqa de ana cho'chqalar 5—6 jıl, er adam cho'chqalar 7 jıl paydalanıladı. Ch. lar tábiy hám jasalma usılda qashırıladı. Bir er adam Ch. urıwı menen 100 den kóbirek ana cho'chqalarni jasalma urıwlantırıw múmkin. Ch. larni gósh ushın (bekon), góshyog' ushın hám may ushın bagıw usılları bar. Ch.góshi hám mayınan túrli azıq-túlik ónimleri (bekon, vetchina, kolbasa, dudlangan gósh, rulet, koreyka, shpik hám basqalar ) tayarlanadı. Islep chikarishda Ch. terisidan ayaq kiyimi, egarjabduklar hám basqa zatlar tayarlawda paydalanıladı. Dúnyanıń hámme mámleketlerinde, iri fermalar hám shańaraq xojalıqlarında boqiladi. Jalǵizaqlar tiykarınan ósimlik hám zamarıqlar menen awqatlansa-de ash qalǵanda hesh nárseden qaytmaydi, hátte jas baspaq hám qo 'zilarga da hújim etedi.Jabayi shoshqalardin’ ja’ne taǵı bir túri so'gaffi cho'chqalar qalın, shıraysız hám beo'xshov haywanlar bolıp tabıladı. Tumshug'ining qaptal táreplerinde, kózleriniń astında úlken-úlken shúyelsimon artıqları bo'Iadi. Denesiniń uzınlıǵı 145—190 sm, boyı 65—85 sm, salmaǵı150 kg ge shekem bo'Iadi. Tiykarınan Afrikada tarqalǵan. Shólning suwǵa jaqın bolǵan putalıq jerlerinde pada bolıp jasaydı. Azanda hám keshte o'tlaydi. Arıslan, leopard, sirtlon sıyaqlı dushpanlarınan uzın ótkir qazıq tisleri menen qorǵawlanadı.Shúyeli cho'chqalar uyasiga kirip jatıwında aldın erkagi arqası menen kiredi, so 'ngra balaları tap 'g 'ri kiredi, aqırında ana cho'chqa arqası menen kirip, bası menen uya ogzini bekitib turadı. Olar o'tlaganda aldınǵı ayaqların bukib, cho 'kkalab yuradi. Amerika ormanlarında ushraytuǵın pekarlar'ham yowoyi cho'chqalarga uqsaydı. Pekarlar ádetdegi cho'chqalardan talay kishi — uzınlıǵı 115 sm ge shekem, boyı 55 sm ge shekem hám salmaǵı 30 kg ge shekem bo'Iadi. Ormanlarda 20—25 ten pada bolıp jasaydı, hár qaysı pada ózi jasaytuǵınlıq aymaqǵa basqa padanı kiritpeydi, ósimlikler menen tek keshesi awqatlanadı.
Ana shoshqalardan paydalanıwdıń tiykarǵı kórsetkishleri: