Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler

Atlarda o’siw ha’m rawajlaniw nizamliqlari.
AQShtin Rokki tawlarındaǵı tabilǵan zatlarǵa kóre, otning kelip shıǵıwı 50 million jılǵa barıp taqalishi múmkin edi. Eohippus dep atalǵan túlkine uqsas bul kishi haywan batpaqlarda shókpesten júriw ushın tórtew old hám ush arqa ayaq barmaqlarına iye edi. Búgin biz at dep bilgen zattıń evolyutsion principi. Uzaq evolyutsiyadan keyin Eosen dáwiriSupercontinent bóleklenip ketgenen keyin, atlar Oligosen stulda Evroosiyoga kóship ótti. Úlken ólshem menen olar búgingi atlarǵa o'xshay basladılar. Qosılǵan Aziya sahraları monodaktillarga aylanıp, yaǵnıy evolyutsiya nátiyjesinde, progressiv iykemlesiw ushın, pútkil tawlar payda bolaman degenge shekem, pútkil ásirler dawamında erga súyenetuǵın barmaqlardıń sanı uchga, keyinirek ekine kemeytirildi.. Sonday etip, onıń izi bul túrdegi erlerde jáne de nátiyjeli boldı. Dawamında Oligotsen stulShama menen 30 million jıl aldın, ormanlardıń regressiyasi atlardıń jańa evolyutsiyasın májbúr etdi. Olar kóplegen jırtqıshlar tez-tez ushraytuǵın qattılaw topıraqqa hám ashıqlaw ortalıqqa iykemlesiwleri kerek. Ol erdan olar bálentligi hám bulshıq etleri hám suyekleri ósip barar edi, sol sebepli olardıń jańa konformatsiyasi bul jasaw jayınnan shaǵılısıwǵa múmkinshilik berdi. shaǵılısıw - bul olardıń aman qalıw usılı. Evolyutsion processtiń eń ámeliy nátiyjesi sonda, at padalarda jasap, ulıwma haywanǵa aylanadı. Házirgi kúnde, at - hár túrlı maqsetlerde isletiletuǵın haywan. Kem rawajlanǵan mámleketlerde ol transport yamasa jumıs quralı retinde isletiledi, rawajlanǵan mámleketlerde bolsa, tiykarınan, besew kontinentte ámeldegi bolǵan birden-bir aylanıw etiwshi haywan bolıp, dem alıw ushın paydalanıladı.
At, xanaki at (Equus caballus) — otsimonlar shańaraǵına tiyisli toq tuyaqlı o'txo'r xayvonlar áwladı. Orta Aziyada hám Evropanıń jan.-arqa bóleginde xanaki atlar eramızǵa shekemgi 3-mıń jıllıqtan málim edi. O. lar jabayı halda Evropada, Aziya hám Afrikada úyir bolıp jasaǵan. Olar 4 genje áwladqa bulinadi: haqıyqıy O. (bularǵa Prjevalskiy oti, qirilib ketken tarpanlar hám xanaki O. lar kiredi), eshaklar, yarım eshaklar (maye., kulon ) hám zebralar. Xanaki O. lar eshaklar, zebralar hám kulonlar menen chatishtirilib, gibridler — ǵashırlar, at -ǵashır, otkulon, zebrasimonlar hám kulonsimonlar alınadı. Lekin bular, ádetde, nasil bermeydi. Pernod Al Ariba 0046 b.jpg O. kóp ásirler dawamında tiykarǵı transport quralı, awıl xojalıǵınıń tiykarǵı jumıs haywanı edi. Sonıń menen birge, armiya ushın da júdá kóp at talap etińardi. Házirgi zaman degi O. zatları boyı 2, 5 m ge shekem, bálentligi 50 sm den 185 sm ge shekem, salmaǵı 60 kg den 1500 kg ge shekem baradı. Olar basqa awıl xojalıǵı xayvonlaridan tez juwırıwǵa jaqsı maslasqanı, úlken tartıw kúshine egaligi menen ajralıp turadı. Ayǵırlarınıń tisi 40 ta (12 ku-rak tisi, 4 qazıq tıs, 12 jaq-aldı hám 12 jaq tisi). Baytalında qazıq tisler bolmaydı, tisleri sanı 36. Kulunlarning sút tisleri 6—9 ayda ósip shıǵadı, 5 jasqa tolǵanda sút tisleri turaqlı tisler menen almasadı. Ústki hám tómengi jaqlarda qazıq hám jaq tisler arasında tisheiz jay (boslıq ) bolıp, otni suvluq menen basqarıw múmkinshiligin beredi. As qazanı ápiwayı dúzılıwǵa iye, ot qaltası joq, terisining júni salıstırǵanda kalta (1— 4 sm), tuwrı, buyralıǵı kem ushraydı, mańlayınıń gajagi, yoli hám quyrıǵı qıllardan ibarat. Báhárde hám kuzda tullaydi. Tuyey hár túrlı. Alarda shártli ref-lekslar tez payda boladı. Sol sebepli olar qolǵa tez úyrenedi, ishda, sportda, sirkda olardan paydalanıw ońaylıq. O. lar 25, geyde 40 hám odan artıq jıl jasaydı. Jumısshı hám sawın O. lardan 15—18, násildor O. lardan 18—20 jıl hám odan artık.paydalanıladı. Jas atlar 1, 5 jasında jınıslıq yetiladi, lekin 3 — 3, 5 jasqa shekem násil alıwǵa qoyılmaydı. 5—6 jasında ósiwden toqtaydı. Biyeler 4 jasqa tolǵanda birinshi qulın beredi. Buwazlıq dáwiri 11 ay (340 kún) ga jaqın. Kemnen-kem egiz tug'adi. Sawın dáwiri 6—8 ay, geyde 10 ayǵa baradı, sutkasına 11 — 15 l sút beredi. O. lar at qorada, at qora—yaylovda (báhárden gúzek-ge shekem ) hám jaylawda (jıl boyı ) boqiladi. Sutinen qimiz tayarlanadı. Orta Aziya xalıqları áyyemginen O. larni gósh oli-nadigan haywan retinde de baǵadı. Násilshilik (jańa zatlar jetistiriw) at zavodlarında, jılqıshılıq xojalıqlarında, iri fermalarda, násilshilik, jasalma urıwlantırıw styalarida alıp barıladı. Jańa tuwǵan tay " qulın", 2 jaslisi " toy", 3 jasdaǵısı " ǵunan" hám 4 jaslisi " dónen" dep ataladı. Dúnyadaǵı barlıq mámleketlerde 250 den zıyat at zatları bar. Sonnan 50 den artıqrog'i jaqın MDH mámleketlerinde hám 8 tasi Ózbekstan tapda urchitiladi. Házirgi zaman atları bir-birinen dene dúzilisi hám yaqkrl ix-tisoslashganligi menen parıq etedi. Usılar gápine egarlab salt miniladigan atlar (qarang Árebi at, Axaltaka at zoti, Yovmut oti, Angliya hasıl at zoti hám basqalar ); salt miniladigan, aravaga yamasa chanaga qosılatuǵın jortaqı at zatları (qarang Dán at zoti, Gutsul oti, Laqay at zoti, Qarabayır at zoti); musallatlardı tartatuǵın júkshi atlar (qarang Ardenna at zoti, Brabant at zoti, vladimir at zoti hám basqalar ) kiredi. Awıl xojalıǵında mexanizatsiyalawdıń rawajlanıwı menen at baǵılatuǵın kópshilik mámleketlerde 20 -ásir ortalarından baslap, O. dıń at sportı, turizm, gósh hám qimiz alıw ushın mólsherlengen zatları jetiwtirilmokda. O. larning sapası, jumıs qábileti hám uzaq múddet paydalanıw múmkinshiligi olardı bagıw hám asıraw sharayatına boglik. At qorada O. lar sulı, arpa, sulı, mákke doni, gúnjara hám basqa qosılǵan tert, dán-dukkaklilar pisheni, sershira azıq (geshir, láblebi, kartoshka, silos), aralas ot-jem menen, jazda otlaqta boqiladi. O. azıǵına hár kúni palaw duzı qosıp beriw kerek. Kúnine 3 mezgil suwǵarıladı. O. ni ippologiya páni úyrenedi (taǵı qarang Jılqıshılıq ). Jilqishiliqtiń xaliq xojaliǵindaǵi ahmiyeti. Jilqishiliq sharwashiliqtiń ahmiyetli tarawi bolip esaplanadi. Respublikamizdiń ayirim rayonlarinda awil xojaliq jumislariniń bir bólimi (derlik 20%i) at kúshi menen orinlanadi. Máselen atlar arbaǵa qosilǵan halda awil xojaliq mashinalarina janar may hám suw tasip beredi, sonday aq tamirli miywelerge tárbiya beriwde, sharwashiliqta ayirim transport járdeminde orinlanatuǵin jumislardi ámelge asiriwda hám basqa bir qatar jumislardi orinlawda jaqinnan járdem beredi. Bunnan tisqari tawli rayonlarda, transport qurallari júre almaytuǵin jerlerde atlar arqayin júk tasiw jumislarin orinlay aladi. Jaylawda padashi hám shopanlar ushin atlar tiykarǵi transport qurali esaplanadi. Sport oyinlarinda da jilqilardan paydalaniw jildan jilǵa keńeyip barmaqta. Ásirese Orayliq Aziya hám Qazaqstan mámleketlerinde birde-bir mereke yamasa bayram atlardiń qatnasiwinsiz ótpeydi. Buǵan hár jili hár qiyli ippodromlarda ótkeriletuǵin onlaǵan hám júzlep respublika, wálayat hám rayonlar kólemindegi jarislardi misal keltiriw múmkin