Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler

O’zbekstanda rayonlastirilg’an porodalarg’a ta’riypleme.
Ózbekstanda islep shiǵarilatuǵin súttiń 98-99%, góshiniń 80-85% qaramalshiliqqa tuwri keledi. Qaramal terisinen eń qimbat bahali teri shiyki zat alinadi. Qaramal soyilǵanda qan, súyek, shax, jún hám taǵi basqalar alinadi. Usiniń menen birgelikte qaramallar kópshilik Aziya mámleketinde jumisshi haywan sipatinda xojaliq jumislarinda paydalaniladi. Qaramal shiǵindilari diyxanshiliqta jerler ónimdarliǵin hám ósimlikler zúráttliligin asiriw barisinda organikaliq tógin sipatinda keń isletiledi. Qaramal ónimdarliǵi hám shiyki zat aziqliq ósimlikler (pishen, silos, senaj h.t.b.) esabinan islep shiǵariladi.
Ahaliniń gósh hám sút ónimlerine bolǵan talabin qandiriwda qaramalshiliqti jedel rawajlandiriw, oniń ónimdarliǵin jánede asiriw úlken áhmietke iye. Tájiriybege góshke tapsirilǵan qaramallar tiri salmaǵi 450-500 kg hám siyirlardan alinǵan sút ónimdarliǵin 5000-6000 kg jetkiziw múmkin ekenligin kórsetip berdi. Qaramallar ústinde jumislariniń nátiyjeli alip bariliwi ónimdarli porodalardi jaratiw imkanin berdi. Dúnya júzinde qaramallariniń 1000 nan artiq, MDH mámleketlerinde 55 ke jaqin porodalari bar. Bul porodalardan jaqsi paydalaniwda, olardi jasliǵinan-aq jaqsi asiraw, toyimli normada aziqlandiriw, ónimler islep shiǵariw texnologiyalarin jetistiriw hám tarawdi beyimlestiriwge úlken itibar qaratilmaqta.
Qaramalshiliq mámleketimiz sharwashiliǵiniń tiykarǵi tarawi bolip esaplanadi, sebebi qaramallardi barliq iqlim sharayatlarda, ekonomikaliq zonalarda órshitiwge boladi. Qaramalshiliqqa respublikamizdiń suwǵarilatuǵin diyxanshiliq dalalarinda jetistirgen daǵal hám shireli ot-jemler jeterli. Házirgi waqitta Ózbekistan sharwadarlari aldinda turǵan zárurli waziypa hukimetimiz xaliqlarin ózinde islep shiǵarilip atirǵan sharwa ónimleri menen tamiynlew. Islep shiǵarilip atirǵan sharwa ónimleriniń natiyjeliligi ekonomikaliq kórsetkishlerde ańlatiladi, yaǵniy sut, gósh, máek hám basqa turli ónimlerge sariplanǵan aziq, olardiń ózine tuser bahasi hám natiyjelilik dárejesi qandayliǵinda bolip tabiladi. 1999-jili 1-yanvar maǵliwmatlarina qaraǵanda respublikamizda 1998-jili gósh islep shiǵariw (miń tonna esabinda) – barliq tiptegi xojaliq kárxanalarda – 808,1; sol siyaqli xaliq esabinda – 724.4; awil xojaliq kárxanalarinda – 73,1; fermer xojaliqlarinda – 10.6 ni quraydi.
Sút islep shiǵariw (miń tonna esabinda) - barliq tiptegi xojaliqlarda 3494,7; sol siyaqli xaliqta – 3094,1; awil xojaliǵI kárxanalarinda – 237,5; fermer xojaliqlarinda –50,8.
Jún islep shiǵariw (tonna esabinda) – barliq tiptegi xojaliqlarda – 15480; sol siyaqli xaliqta – 11166; awil xojaliǵi kárxanalarinda 4174; fermer xojaliqlarinda – 140.
Máyek islep shiǵariw (mln. dana esabinda) –barliq tiptegi xojaliqlarda -1164,9; sol siyaqli xaliqta – 751,3; awil xojaliǵi kárxanalarinda 406,6; fermer xojaliqlarinda –7.
Qarakól terisin islep shiǵariw (miń dana esabinda) - barliq tiptegi xojaliqlarda 803,5; sol siyaqli xaliqta – 235,7; awil xojaliǵi kárxanalarinda 567,8di quraydi. 1998-jili respublikamiz boyinsha bir bas siyirdiń sut ónimdarliǵi barliq tiptegi xojaliqlarda -1529 kg; sol siyaqli xaliqta – 1604 kg; awil xojaliǵi kárxanalarinda 1010 kg; fermer xojaliqlarinda –962 kg. ǵa tuwri kelgen. Qusshiliqtiń maek ónimdarliǵ barliq tiptegi xojaliqlarda -138 dana, sol siyaqli xaliqta – 129 dana ; awil xojaliǵi kárxanalarinda 162 dana; fermer xojaliqlarinda –116,7 danani quraǵan. Ilimpazlardiń dálillewine qaraǵanda rawajlanǵan jámiyetlerde jasawshi hár bir adam óz ómiri dawaminda 45 tonna hár túrli aziq-awqatliq ónimlerin ist’emol qiladi eken, sonnan 10 tonnasi sút, 0,5 tonnasi may hám 6 tonnasi gósh hám baliq eken.
Awil xojaliǵinan alinatuǵin ónimlerdiń 42,6 payizin sharwashiliqtan alinatuǵin ónimler (gósh, sút, máyek, baliq, pal, teri, jún, pille h.t.b.) quraydi. Sharwashiliq páni óz gezeginde qaramalshiliq, qoyshiliq, eshkishilik, shoshqashiliq, jilqishiliq, túyeshilik, qusshiliq (tawiqshiliq, túye tawiqshiliq, bódeneshilik, túye qusshiliq, sesarkashiliq) hám pal hárreshilik tarawlarin óz ishine aladi. Qaramalshiliqtan sút, gósh, teri, góń, sút - sari may, qaymaq, tvorog, sir hám t.b. Góshinen – kolbasa, sosiska, tushenka, konserva, terisi – ayaq kiyim hám basqa da galantereyaliq ónimler, góń awil xojaliq eginlerine mineralliq tógin sipatinda paydalanamiz. Qoyshiliqtan jún, teri, sút hám góń. Qoy júni óz gezeginde jumsaq jún, yarim jumsaq jún, yarim daǵal hám daǵal júnge bólinip, jumsaq hám yarim jumsaq júnlerden kostyum, palto ushin materiallar tayarlansa, yarim daǵal hám daǵal júnler gilem sanaatinda keń qollaniladi. Qoy terisi hár qiyli qisqi kiyimler (tulup, postin, ishik) tayarlawda keń qollanilsa, qozi terisinen (qarakól teri) hayal qizlarimizdiń qisqi shubalari (manto), jeńsiz kamzollar, paltolarǵa jaǵalar, erkeklerge bas kiyim (papaxa, shapka). Eshkishilikten gósh, sút, jún, tibit, teri. Eshki góshi jeńil sińimli bolsa, súti óziniń ximiyaliq qurami menen adam sútine jaqin bolip olardiń súti menen jańa tuwilǵan balalardi aziqlandiriwǵa paydalanamiz. Júni hám tibitinen hár qiyli trikotaj (moxer, kofta, jemperler, sharf, tibitten oramal h.t.b), terisi jeńil sanaatta ayaq kiyim, hár qiyli teriden islengen sirtqi kiyimler tayarlanadi. Shoshqashiliqtan gósh, may, teri hám júninen paydalanamiz. Góshi sharwashiliqtiń basqa tarawlarina salistirǵanda óziniń arzan túsiwi menen ajiralip tursa, shoshqa mayi óziniń jeńil sińimliligi menen basqa haywanlar maylarinan ajiralip turip, olar kolbasa islep shiǵariwda keń qollaniladi. SHoshqa júni (щetina) basqa haywanlar júninen óziniń qattiliǵi menen ajiralip, olardan hár qiyli щetkalar tayarlawda qollaniladi. Jilqishiliqtan atlardan transport esabinda (minis atlar, jeńil arbaǵa jegiw, júk tasiw, júk tartiw), jer aydaw jumislarinda paydalansaq, sportta hám milliy oyinlarda (alaman báyge, kókpari, qiz quwiw) keńinen paydalanamiz. Shegarashilar tawli zonalarda minis at esabinda hámde milliy gvardiya qala ishinde miniw ushin qollanilmaqta. Bunnan tisqari biye sútinen qimiz tayarlansa, jilqi góshinen qazi, qarta siyaqli tańsiq taǵamlar tayarlanadi. Túyeshilik tarawinińda haliq xojaliǵinda áhmiyeti joqari, túyelerden kóp xaliqlarda júk tasiw ushin paydalanip, túye súti shipali bolip, túyeniń sútinen shubat tayarlanadi, júni bolsa jeńil sanaatta qimbat bahali júnler qatarina kiredi. Qusshiliqtan jeńil sińimli parhez gósh hám máyek jetistiriw menen birge, olardiń páti de xaliq xojaliǵinda keń qollaniladi.
Pal hárreshilik tarawi bolsa pal ónimleri menen birge, hárre uwi, ana hárre súti, propolis siyaqli orin almaspaytuǵin bahali ónimler beredi. Dúnya júzinde qaramallariniń 1000 nan artiq, MDH mámleketlerinde 55 ke jaqin porodalari bar. Bul porodalardan jaqsi paydalaniwda, olardi jasliǵinan-aq jaqsi asiraw, toyimli normada aziqlandiriw, ónimler islep shiǵariw texnologiyalarin jetistiriw hám tarawdi beyimlestiriwge úlken itibar qaratilmaqta.
Qaramalshiliq mámleketimiz sharwashiliǵiniń tiykarǵi tarawi bolip esaplanadi, sebebi qaramallardi barliq iqlim sharayatlarda, ekonomikaliq zonalarda órshitiwge boladi.