Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler

Iri ot-shòplerdiń hár túrdegi haywanlarda sińiriliwiniń ayriqsha qásiyetleri hám olardi jegiziwge tayarlaw.
Ot-jem oti tiykarınan sharba buyımlarınıń to'yimli azıqǵa bolǵan talabın qandırıw maqsetinde egiledi. Ot-jem tábiy jaylawzorlardan, pishenzorlardan hám arnawlı egilgen ot-jem eginlerinen tayarlanadı. Bul azıqalarning quramında haywanlar ushın zárúr vitaminlar, belok elementlar, may hám mineral duzlar bar. Otdan tayarlanǵan azıqlar hushbo'y hám ańsat as sińiriw boladı. Ot-jem oti kóp jıllıq hám bir jıllıq otga bólinedi. Kóp jıllıq ot óz gezeginde g'allasimon hám dukkaklilarga bólinedi. Bir jıllıq ot da g'allasimon hám dukkakli otga bólinedi. Kóp jıllıq g'allasimon ot-jem otiga ajırıqbosh, betaga, aq shor, er adam ot, suw biydayiq, mastak hám raygraslar kiredi. Bulardıń hámmesi gúńgirtboshlar shańaraǵına tiyisli kóp jıllıq ot bolıp, bir orında úzliksiz 4-5 jıl dawamında jetiwtiriledi. Kóp jıllıq ot erte báhárde egiledi, túbirleri kósher túbir, poyalari g'alla eginlerinikiga uqsas, japıraqları cho'zinchoq, lentasimon, gúl kompleksi ro'vakdan ibarat. G'allasimon kóp jıllıq otning túbirleri quwatlı rawajlanǵan, topıraqtıń 1, 5 m bolǵan qatlamındaǵı azıq elementlerin ózlestirip aladı. Erte báhárde hám kuzda júdá tez ósedi. Bul ósimlikler o'rib alınǵanlan keyin tuplash qábiletine iye. Bir orında 20 -25 danege shekem poya payda etedi. O'rib alınǵannan keyin taǵı jańa putaqlar payda etip ósip shıǵadı. Ayırımların 8-10 jılǵa shekem bir dalada saqlap turıw múmkin. Kóp jıllıq ot otaqlardı qisib qóyadı. Ayırımların kóp jıllıq dukkakli ot menen qosıp egiw múmkin. Ajırıqboshni sebarga menen qosıp egilgende pisheni quramında protein muǵdarı asadı. Kóp jıllıq dukkakli otga tiykarınan jońıshqa, shańǵalaqsız qaq erik, sebarga, qasqar jońıshqa hám silfiya kiredi. Kóp jıllıq dukkakli ot eki-úsh jılda bir gektarda 200-400 kg azot hám túbir qaldıqların toplaydı. Bul eginlerden bo'hagan jerlerge egilgen atız eginleriniń zúráátliligi asadı. Bul ot bir maydanda uzaq jıllar dawamında jetiwtirilse topıraqtı samal hám tásirinde dárz ketiwinen saqlaydı. Kóp jıllıq egin bolǵanlıǵı ushın bular hár jılı egilmeydi hám de urıw talap etińmeydi, topıraqqa ishlov berilmaydi. Ulıwma alǵanda kóp jıllıq otni jetistiriwde sarp etiw-ǵárejet tejaladi. Kóp jıllıq dukkakli otning unamsız tárepi sonnan ibarat, olar topıraq ortalıǵına qatal, topıraqta fosfor, kaliy, bar, molibden jetkilikli muǵdarda bolǵandaǵana jaqsı ósedi. Gúllew dáwirdiń baslanıwında kók shóp quramında 14-18% belok boladı. Gúllew dáwirdiń aqırına kelip onıń muǵdarı azayadı, quramında kletchatka ko'payadi hám azıq sapası pasayadi. Shireli ot-jemlerdiń hár túrdegi haywanlarda sińiriliwiniń ayriqsha qásiyetleri. Jońıshqa Ózbekstannıń hám Oraylıq Aziyanıń suwǵarılatuǵın jerlerinde kóp egiletuǵın kóp jıllıq, mol hasıl dukkakli ot-jem ósimliklerinen biri bolıp tabıladı. Bedadan xilma qıylı azıqalar tayarlaw múmkin. Odan tayarlanǵan azıqlar ańsat as sińiriw boladı, qishin-jazın isletiledi. Pishen tayarlaw ushın ǵumshalaw fazasında o'rilgan bedaning qurǵaqlay massası quramında 21, 9%, gúllew fazasında o'rilganida 16, 8% belok boladı. Pisheni quramında 1, 49% kalsiy, 0, 24% fosfor hám 0, 18% altıngugurt boladı. etedi. Jońıshqa quramında belok, kóp muǵdarda kalsiy, fosfor hám vitaminlar, ásirese karotin hám vitamin S kóp bolǵan ot-jem egini bolıp tabıladı. Bedaning kók shópi suwlı boladı, sharba buyımların semirtiradi hám súyekin quwatlı etedi. G'o'za almaslap egiwde jońıshqa kútá úlken áhmiyetke iye. Jońıshqa egilgen maydanlarda topıraq qayta kebirlanmaydi, g'o'zaning vilt menen keselleniwi keskin azayadı hám paxta ónimin talay asırıw ushın qolay sharayat payda boladı. Jońıshqa agrotexnikalıq áhmiyetke iye, topıraqtıń ónimliligin asıradı, shirindi muǵdarı ko'payadi, topıraqtıń fizikaviy hám ximiyalıq ózgeshelikleri jaqsılanadı, topıraqtaǵı mikroorganizmlarning turmıs iskerligi jaqsılanadı, odan keyin egiletuǵın egindi zúráátliligi asadı. Jońıshqa áyyemginen egilip kelinip atırǵan egin, Jer júzinde keń tarqalǵan, egin maydanı 30 mln.ga teń. watanı Aziya regioni. Ózbekstanda bedaning kóp túrleri tarqalǵan. Pishen ónimi bedaning jasına qaray 20 -200 s/ ge shekem boladı. Suwǵarılatuǵın jerlerde 5-7 ret o'riladi. Ózbekstanda bedaning sortları keń tarqalǵan bolıp, házirde Bahmal, Samarqand, Tashkentskaya-721, Uzgen, Tashkent-3192, Xiva jońıshqası hám kópshilik jergilikli túrler egilip atır. Botanik qásiyetleri. Jońıshqa dukkaklilar-Fabaceae shańaraǵına, Medicago L. áwladına kiredi, 100 ge jaqın túri anıqlanǵan. Túrleriniń arasında bir jıllıq, kóp jıllıq túrleri ámeldegi, biraq xojalıqlarda tiykarınan onıń 2 túri-kók hám sarı jońıshqa tarqalǵan.

Kók jońıshqa (Medicago sativa) -kóp jıllıq ósimlik. Túbiri kósher túbir bolıp, qaptal túbirleri quwatlı rawajlanǵan. Birinshi jılı onıń túbiri topıraqqa 2-3 m, keyingi jıllarda hátte 10 m ge shekem tereń kirip baradı. Túbiriniń joqarı bóleginde túbir bo'g'zi bolıp, ol koronka dep ataladı. Ol bas poyaning júdá ósip ketken tómengi bólegi bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda urıqlar shoxlanib, olardan jańa poya rawajlanadı. Koronka ósip, túbir menen birge topıraqǵa geyde 7-10 sm tereńge kirip baradı. Koronka da túbirler sıyaqlı ósimlikti pútkil turmısı dawamında saqlanadı. Poyasi o'tpoya, sershox, jasıl reńde, 10 -20 ta bo'g'im aralıǵı bar. Hár top o'simligida 2-3 ten 200-300 danege shekem poya boladı. Olardıń boyı 40 -100 sm bolıp, 150 sm ga jetiwi múmkin. Poyani ishi ózek menen tolıq, ústi tuklangan. Japıraqları yonbargcha, japıraq bandi hám 3 talik bargcha hám qaptal bargdan ibarat. Bargchalari qısqa bandli bolıp, ash jasıl yamasa toq jasıl reńli. Topguli kóp gulli shingil, eki jınslı shańshı hám tuqımgershilik qánigesinen ibarat. Guli qısqa bandli bolıp, tiykarında 2 den ipsimon gúl qaptal bargchasi bar. Eki jınslı bolıp, kishkene kese japıraq, gúldiń tajı, shańshı hám tuqımgershilik qánigesinen ibarat. Kishkene kese bargi jasıl, bes tishli. Shańshısı 10 bolıp, sonnan 9 tasi shańshı sabaqları menen qosılıp ósedi hám shańshı nayini payda etedi. Gúldiń tajıisi ash biynápshe gúli yamasa hawayı reńde. Mıywesi kóp urıwlı dukkak bolıp, urıwı búyreksimon-iymeygen formada, ash sarı reńde boladı. 1000 donasining salmaǵı -1, 8-2 g keledi. Sarı jońıshqa (Medicago falcata)-kóp jıllıq ósimlik bolıp, túbiri kósher túbir. Qaptal túbirleri de jaqsı rawajlanǵan. Poyasining ishi ózek menen tolıq, bálentligi 40 -50 sm ga jetedi. Japıraqları ápiwayı, bedanikidan maydalaw. Topguli shingil. Guli qısqa bandli, sarı reńde boladı. Mıywesi oraqsimon egilgan dukkak. Sol sebepli sarı jońıshqa kóbinese oraqsimon jońıshqa dep da ataladı. Urıwı júreksimon, ash bawırrang bolıp, 1000 donasini salmaǵı 1, 5-1, 7 g keledi. Jońıshqa, ásirese kók jońıshqa keń qollanıladı. Odan pishen, silos, senaj yamasa kók massa ónimi alınadı, jaqsı ótken zamanlas egin esaplanadı. Topıraqtı azot menen boyitadi gektarına 150 kg hám odan da kóp muǵdarda azot toplaydı, otaqlardı azaytadı, ózinden keyin kóp muǵdarda organikalıq massa qaldıradi, bul bolsa topıraqtı fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetlerin jaqsılawǵa múmkinshilik beredi. Odan tısqarı, suwǵarılatuǵın aymaqlarda kók jońıshqa, topıraqtan kóp muǵdarda azıq elementleri hám suwdı ózlestirip, jer astı suw júzesin pasaytiradi, topıraqtı kebirin azaytadı. Sol sebepli g'o'za-jońıshqa hám salı almaslap egiw atızlarınıń tiykarǵı komponenti esaplanadı. Haywanlarda ot-jemlerdi jegiziwge tayarlaw, tamir miyweli hám palizshiliq onimleriniń hár túrdegi haywanlarda sińiriliwiniń ayriqsha qasiyetleri. Qızıl sebarga dukkaklilar shańaraǵına hám Trifolium áwladına tiyisli bolıp, 300 ge jaqın turni óz ishine aladı. Usılardan 8 túri egiledi. Eń kóp tarqalǵan túri Trifolium pretense-qızıl sebarga esaplanadı. Qızıl sebarga kóp jıllıq ósimlik bolıp, biraq uzaq elsiz ósimlik bolıp tabıladı, ol 2-3 jıl jasaydı. Qızıl sebarganing 5 tur xili ámeldegi bolıp olardan 2 tasi kóbirek egiledi. Bular bio órimli arqa hám eki órimli qubla sebarga. Qızıl sebarganing túbir sisteması kósher túbir bolıp, qalınlasqan túbir hám bir ádewir jińishke túbirshelerden ibarat. Túbirdiń tiykarǵı bólegi 30 -40 sm tereńlikte jaylasadı. Ayırım túbirleri bolsa 1-1, 5 m tereńlikkacha kirip barıwı múmkin. Poyasi o'tsimon tik ósedi, sershox, ishi gewek, siyrek túkli, shoxlanadigan bolıp, bir neshe (5-10 ) ta bo'g'im aralıqlarınan dúziledi hám boyı 70-96 sm ge shekem jetedi. Qalik etip egilgen orınlarda bir ósimlikte 10 danege shekem poya payda boladı. Japıraqları úsh qos (úshewli), bargchalari anaǵurlım serbarg, tiykarında ashıq reńli úshmúyeshlik holi boladı, orta tamırı japıraq plastinkasınıń shetinen shıǵıp turmaydı. Yonbargchalari perdesimon, ádetde cho'ziq formada boladı. Topguli derlik tıǵız bekkem turatuǵın domalaq yamasa cho'ziq forma daǵı boshchadan ibarat. Boshchalar poya hám de qaptal shaqlardıń uchida jaylasadı. Boshchada qızıl -biynápshe gúli reń gúldiń tajıbarg shıǵaratuǵın 70-100 dane mayda -mayda gúbeleknusxa gúl boladı. Mıywesi bir urıwlı dukkakdan ibarat bolıp, júreksimon formada, jıltır, sarg'ish yamasa biynápshe gúli reńde, 1000 dana urıwınıń salmaǵı 1, 7-1, 8 gr keledi. Egiwden aldın urıwın molibden menen islew jaqsı nátiyje beredi. Molibden tásirinde ónim jáne onıń sapası asadı. Pishen alıw ushın egiletuǵın qızıl sebargaga 60 -65 kún, urıw jetistiriw ushın bolsa 110 -120 kún talap etiledi. Ózbekstanda qızıl sebarganing O'zROS-73, Uzbekistanskiy-3 sortları egiledi. Sebarga urıwı texnikalıq hám maylı eginlerden bosagan jerlerge egiledi. Urıwı mayda bolǵanlıǵı ushın yerni jaǵdayına qatal, topıraqqa sapalı ishlov beriledi. Tiykarǵı egiw múddeti báhár bolıp, biraq basqa múddetlerde de egiw múmkin. Jabılasına qatarlap sap halda yamasa masaqlas ot menen birge qosıp egiledi. Egiw norması 1 gektar jerge 8-10 kg, egiw tereńligi 2-3 sm. Sapalı pishen tayarlaw ushın shonalash hám gúllew dáwirdiń baslanıwında o'rib alınadı. Ózbekstanda rayonlastirilģan porodalarģa táriyipleme. Kóp jıllıq ot erte báhárde egiledi, túbirleri kósher túbir, poyalari g'alla eginlerinikiga uqsas, japıraqları cho'zinchoq, lentasimon, gúl kompleksi ro'vakdan ibarat. G'allasimon kóp jıllıq otning túbirleri quwatlı rawajlanǵan, topıraqtıń 1, 5 m bolǵan qatlamındaǵı azıq elementlerin ózlestirip aladı. Erte báhárde hám kuzda júdá tez ósedi. Bul ósimlikler o'rib alınǵanlan keyin tuplash qábiletine iye. Bir orında 20 -25 danege shekem poya payda etedi. O'rib alınǵannan keyin taǵı jańa putaqlar payda etip ósip shıǵadı. Ayırımların 8-10 jılǵa shekem bir dalada saqlap turıw múmkin. Kóp jıllıq ot otaqlardı qisib qóyadı. Ayırımların kóp jıllıq dukkakli ot menen qosıp egiw múmkin. Ajırıqboshni sebarga menen qosıp egilgende pisheni quramında protein muǵdarı asadı. Kóp jıllıq dukkakli otga tiykarınan jońıshqa, shańǵalaqsız qaq erik, sebarga, qasqar jońıshqa hám silfiya kiredi. Kóp jıllıq dukkakli ot eki-úsh jılda bir gektarda 200-400 kg azot hám túbir qaldıqların toplaydı. Bul eginlerden bo'hagan jerlerge egilgen atız eginleriniń zúráátliligi asadı. Bul ot bir maydanda uzaq jıllar dawamında jetiwtirilse topıraqtı samal hám tásirinde dárz ketiwinen saqlaydı. Kóp jıllıq egin bolǵanlıǵı ushın bular hár jılı egilmeydi hám de urıw talap etińmeydi, topıraqqa ishlov berilmaydi. Mıywesi oraqsimon egilgan dukkak. Sol sebepli sarı jońıshqa kóbinese oraqsimon jońıshqa dep da ataladı. Urıwı júreksimon, ash bawırrang bolıp, 1000 donasini salmaǵı 1, 5-1, 7 g keledi. Jońıshqa, ásirese kók jońıshqa keń qollanıladı. Odan pishen, silos, senaj yamasa kók massa ónimi alınadı, jaqsı ótken zamanlas egin esaplanadı.