Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler

Qaramalshılıqta haywanlardı tańlaw hám iriklew principleri. Olarda qollanılatuǵın órshitiw, shaǵılıstırıw hám gibridlew usilları .

Sharwashiliqta órshitiw usillari degende haywanlardiń qaysi túrge hám liniyaǵa tiyisliligin esapqa alǵan halda juplastiriw ushin túrlew tártipleri (sistemalari) túsiniledi. Násilshilik jumisi waziypalariniń quramaliliǵi hám hár túrliligi hár qiyli órshitiw usillarin qollaniwdi talap etedi: ayirim waqitta jaqsilaniwshi porodaniń qanin jaqsilawshi poroda qanina áste sińdiriw qollanilsa, basqa jaǵdaylarda bir porodaǵa tiyisli haywanlar óz-ara juplastiriladi, úshinshi jaǵdayda hár qiyli poroda hám túrlerge tiyisli haywanlar óz-ara juplastiriladi. Soǵan qaray haywanlardi órshitiwdiń 3 tiykarǵi usili bar bolip, bularǵa taza porodali órshitiw, shaǵilistiriw hám gibridlew usillari kiredi.Taza porodalardi órshitiw bir porodaǵa tiyisli haywanlardi juplastiriwdan ibarat. Shaǵilistiriwda hár qiyli porodaǵa tiyisli haywanlar juplastiriladi. Gibridlewde hár qiyli túrlerge tiyisli haywanlar, misali: qaramal menen zebu, bir órkeshli túye menen eki órkeshli túyelerdi shaǵilistiriw kiredi. Bul órshitiw usillari biologiyaliq áhmiyeti jaǵinan bir birinen parq qiladi. Eger taza porodalardi órshitiwde ónimdarliǵi, konstitutsiyasi, násillik belgileri birdey tiptegi haywanlar alinsa, shaǵilistiriwda, ásirese gibridlewde dáslepki formalarǵa qaraǵanda biraz ózgeriwsheńligi menen parq kiliwshi geterozigota haywanlar payda boladi.

2. Taza porodali órshitiw. Taza porodalardi shaǵilistiriw dáslepki payda bolǵan porodalardi jetilistiriwde keń qollaniladi. Bunday shaǵilistiriwdan tiykarǵi maqset porodaniń bahali sipatlarin saqlap qaliw hám jaqsilawdan ibarat. Shaǵilistiriwdiń bul usili násilshilik xojaliqlarinda hám ápiwayi xojaliqlarda keń tarqalǵan. Taza porodali haywanlar shaǵilistirilsa, násili birdey boliwi támiyinlenedi, kem ónimli sipatlar payda boliwina jol qoyilmaydi hám paydali sipatlari rawajlaniwina járdem beriledi.
Shaǵilistiriw túrleri. Bunda bir túrge tiyisli bolǵan hár qiyli porodalar shaǵilistirilsa, bul poroda araliq shaǵilistiriw boladi. Shaǵilistiriwdan baqlanǵan maqsetke qarap, bul usil tómendegi 5 túrge bólinedi.
1. Qan sińdiriw, yaǵniy porodani jaqsilaw maqsetinde shaǵilistiriw
2. Qan quyiw joli menen shaǵilistiriw
3. Taza poroda shiǵariw maqsetinde, yaǵniy zavod usilinda shaǵilistiriw
4. Sanaat tiykarinda shaǵilistiriw
5. Almaslap shaǵilistiriw
1. Qan sińdiriw, yaǵniy porodani jaqsilaw maqsetinde shaǵilistiriw usili jergilikli porodalardi jaksilaw, olardi mádeniy porodalarǵa aylandiriw ushin qollaniladi. Bunda jaqsilaniwshi jergilikli porodaǵa tiyisli ana (siyir) mádeniy jaqsilawshi porodaǵa tiyisli ata (buǵa) menen shaǵilistiriladi. Buniń nátiyjesinde birinshi áwladta yarim qanli gibrid násil alinadi. Oniń urǵashisi jaqsilawshi porodaniń erkegi (buǵa) menen qayta shaǵilistiriladi. Bunday shaǵilistiriw 4-5 áwlad dawam ettiriledi. Qan sińdiriw maqsetinde shaǵilistiriw joli menen daǵal júnli qoy porodalari tiykarinda jumsaq júnli qoy porodalari rawajlandiriladi. Qazaqstan qarakól qoyshiliǵi jergilikli sawliq qoy menen Ózbekstannan keltirilgen qarakól qoy qoshqarlarin qan sińdiriw usilinda shaǵilistiriw nátiyjesinde jetilistirilgen.
2. Qan quyiw joli menen shaǵilistiriw. Bul usil porodaniń baǵdari hám bahali qásiyetlerin saqlaw menen birge, oniń ayirim kemshiliklerin dúzetiw yamasa oǵan kerekli sipat beriw maqsetinde qollaniladi. Jetispeytuǵin sipatqa iye bolǵan porodalar jaqsilawshi erkek haywanlar menen tek bir márte shaǵilistiriladi hám birinshi áwladta alinǵan gibrid tiykarǵi porodaǵa tiyisli haywan menen qayta shaǵilistiriladi, soń tańlaw joli menen basqa porodadan ótken sipatti saqlap qaliwǵa háreket qilinadi. Bunda gibrid erkek hám urǵashi haywanlardan paydalaniladi. Bul usil násilshilik xojaliqlarinda qollaniladi.
3. Taza poroda shiǵariw maqsetinde shaǵilistiriw usili dáslepki porodalardiń bahali sipatlarin saqlap qalǵan porodalar jetistiriwde qollaniladi. Eger taza poroda shiǵariw ushin 2 porodadan paydalanilsa ápiwayi shaǵilistiriw, eger ekewden artiq (3-5) porodadan paydalanilsa, quramali shaǵilistiriw dep ataladi.
Bul usil akademik M.F. Ivanov tárepinen Ukraina aq shoshqa porodasi hám jumsaq júnli askaniya qoy porodalari ústinde ámelge asirilǵan.
Taza poroda shiǵariw procesi 2 baskishqa bólinedi:
1. Maqsetke muwapiq haywanlar shiǵariw
2. Maqsetke muwapiq belgilerin bekkemlew
4. Sanaat tiykarinda shaǵilistiriw usili ónimdar haywanlar shiǵariw maqsetinde qollaniladi, olar kóbeytiw ushin mólsherlengen haywanlardan parq qilip, kóp ónim beriwi kerek.
Bul usilda shaǵilistiriwda geterozis, yaǵniy haywanlardiń ósiw energiyasi hám tirisheńligi joqari bolǵan birinshi áwlad gibridleri alinadi. Bul usil kóbinese shoshqashiliq hám qusshiliqta haywanlardiń góshin kóbeytiwde qollaniladi.
5. Almaslap shaǵilistiriw. Bul usildiń maqseti sanaat tiykarinda shaǵilistiriw siyaqli. Bunda da geterozisten paydalaniw máselesi qoyiladi, biraq sanaat tiykarinda shaǵilistiriwdan biraz parq qiladi: bunda birinshi áwlad gibridleriniń urǵashisinan násil aliw paydalaniladi. Almaslap shaǵilistiriw ápiwayi-eki porodali hám quramali-úsh porodali boliwi múmkin.