Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler

Tay hàm botalardi ósiriw, tarbiyalaw hàm padani qayta tiklewdi sholkemlestiriw
Jilqishiliq sharwashiliqtiń ahmiyetli tarawi bolip esaplanadi. Respublikamizdiń ayirim rayonlarinda awil xojaliq jumislariniń bir bólimi (derlik 20%i) at kúshi menen orinlanadi. Máselen atlar arbaǵa qosilǵan halda awil xojaliq mashinalarina janar may hám suw tasip beredi, sonday aq tamirli miywelerge tárbiya beriwde, sharwashiliqta ayirim transport járdeminde orinlanatuǵin jumislardi ámelge asiriwda hám basqa bir qatar jumislardi orinlawda jaqinnan járdem beredi. Bunnan tisqari tawli rayonlarda, transport qurallari júre almaytuǵin jerlerde atlar arqayin júk tasiw jumislarin orinlay aladi. Jaylawda padashi hám shopanlar ushin atlar tiykarǵi transport qurali esaplanadi.
Sport oyinlarinda da jilqilardan paydalaniw jildan jilǵa keńeyip barmaqta. Ásirese Orayliq Aziya hám Qazaqstan mámleketlerinde birde-bir mereke yamasa bayram atlardiń qatnasiwinsiz ótpeydi. Buǵan hár jili hár qiyli ippodromlarda ótkeriletuǵin onlaǵan hám júzlep respublika, wálayat hám rayonlar kólemindegi jarislardi misal keltiriw múmkin. Dunya boylap ótkerilip atirǵan olimpiyadalarda da at sportina ayriqsha diqqat awdariladi. Bul bolsa insanlar ushin kóplep estetikaliq zawiq baǵishlaydi.
Atlar óziniń hár qiyli ónimleri (gósh, qimiz, teri hám basqalar) menen úlken turmisliq ahmiyetke iye. Máselen qimiz xaliqtiń eń paydali hám shipabaǵish ishimliklerden esaplanadi. Ol bir qatar kesellikler (tuberkulyoz, ishek asqazan hám basqalar) di emlewde salmaqli orin iyeleydi. Házirgi waqitta qimiz islep shiǵariw ásirese Qazaqstan, Qirǵizistan mámleketlerinde sonday-aq Tatarstan, YAkutiya wálayatlarinda jaqsi rawajlanǵan.
Attiń góshi óziniń toyimliliǵi, kaloriyasi, mazasi hám bahaliliǵi jaǵinan kóplegen xaliqtiń súykimli ónimi esaplanadi. Attiń góshinen ayirim xaliqlar hár qiyli lázzetli ónimler (qazi, qarta, may, qaqlanǵan gósh, konserva, kolbasa hám basqalar) hámde awqatlar tayarlaydi. Bunday ajayip joqari kaloriyali toyimli hám mazali aziq-awqat tayarlawda attiń góshiniń ornin basqa birde-bir haywan góshi basa almaydi.
Atlardiń biologiyaliq ózgeshelikleri. Atlar tiykarinan tórt genje áwladqa bólinedi: xaqiyqiy atlar, eshekler, qulanlar hám zebralar. Bul genje áwladlar bir birleri menen shatisa aladi hám pushsiz násil beredi.
Atlardiń biologiyaliq ózgesheliklerinen eń ahmiyetlisi sonnan ibarat olardi jil dawaminda jaylawlarda baǵiw múmkin. Sonday-aq olar háreketsheń, keselliklerge shidamli, sirtqi ortaliq sharayatina tez iykemleskish boladi. Olardiń fiziologiyaliq jetiliwsheńligi 12-15 ay bolip, buwazliq dáwiri 11 aydan ibarat. Ayirim jaǵdaylarda biyelerdiń tuqimi hám individual ózgesheligi jaǵinan buwazliq dáwiri 330 kúnnen 365 kúnge shekem soziliwi múmkin. Ádette ayǵir hám biyelerden 20 jil dawaminda paydalaniladi. Ayirim jaǵdaylarda olardiń joqari sapali, ómiri uzin wákillerinen 25-30 jil hám onnan da kóbirek paydalaniw múmkin. Lekin biyelerden 6-15 jasar waqtinda eń sapali qulin alinadi.
Atlardiń gósh hám sút ónimdarliǵi.
At góshi óziniń ximiyaliq qurami jaǵinan hár qiyli mineral zatlarǵa bay hám toyimliliǵi jaǵinan joqari boladi.
Taydiń góshi jumsaq, suwli iyisi joq hám kaloriyasi bir qansha joqari (2700 k kal) boliwi menen pariqlanadi. Atlardiń jasi ulǵayǵan sayin góshi qattilanip, sapasi da tómenleydi. Jaqsi semirgen atlardan góshtiń shiǵimi 60%, al ariq wákillerinde 45-48% boladi. Terisi dene awirliǵiniń 5-6,5% in quraydi. Jaqsi baǵilǵan atlar sutkasina 0,6 dan 1 kg ǵa shekem (geyde ortasha 1300 gramm) semiredi.
Biyelerdiń sútliligi. Biyeler 5-7 ay (laktatsiya) dawaminda 1300-2000 kg sút beredi. Qazaqi hám bashqurt tuqimli tuqimli biyeler sútli esaplanip, tuwǵannan soń 2-3 ay dawminda sutkasina ortasha 10-15 kg nan, ayirimlari bolsa 20-25 kg sút beredi. Biyelerdiń sútliligi laktatsiyaniń birinshi ayinda joqari boladi hám 4-5 ayliǵina qarap tómenley baslaydi. Ádette biyeler 7-10 jasliǵinda sútli boladi hám sońin ala sútliligi tómenlep ketedi. Biyelerdiń jelini kishkene bolǵani menen 1,5-3 kg sút siyadi, sol sebepli laktatsiyaniń dáslepki aylarinda olardi hár 2-3 saatta, sońinan 3-3,5 saat ótkerip hám laktatsiyaniń sońǵi aylarinda hár 4-6 saatta sawip turiladi.
Biye sútiniń ximiyaliq qurami basqa sharwa mallarinikine qaraǵanda ayirmashiliqqa iye. Máselen oniń quraminda 6,3% sút qanti, 1,7-2,2% belok, 1,6-2,2% may, 0,3-0,33% mineral zatlar hám kóp muǵdarda vitaminler hám fermentler boladi. Kislotaliq dárejesi 6-90T. Biyeniń sútinde qantli zat kóp bolǵanliǵi sebepli onnan eń bahali esaplanǵan ishimlik qimiz tayarlanadi.
Qimiz óziniń mazasi jaǵinan biraz ashqiltim bolǵanliqtan ol arnawli ashitqi járdeminde tayarlanadi. Tayarlanǵan qimizdiń sapasiniń joqari dárejede boliwinda ashitqiniń roli úlken. Sawip alinǵan biye sútine belgili dárejede ashitqi salinip bir sutka dawaminda issi jerde saqlanadi hám waqti-waqti aralastirilip turiladi. Biye súti shama menen 3-4 kún dawaminda ashiwi múmkin, soń oni jáne aralastirip salqin jerde saqlaw kerek.
Qimiz adamlardiń awqat sińiriw organi xizmetin jaqsilaydi, nerv sistemasin tinishlandiradi, organizmniń quwatin arttiradi, ókpe, ishek hám asqazan keselliklerin dawalawda ahmiyetli hám shipali ishimlik esaplanadi.
At tuqimlariniń klassifikatsiyasi.
Respublikamiz rayonlariniń ekonomikaliq, islep shiǵariw hám tábiyi –ekologiyaliq sharayatlarina, jilqilardiń hár qiyli tipleri, ónim baǵdari olardan paydalaniw usillarina qarap júdá kóplegen tuqim hám toparlari jaratilǵan. Bunday tuqimlar dunya boyinsha 150 den kóbirek bolsa, sonnan 50 den aslami Rossiya hám Orayliq Aziya wálayatlarinda jaratilǵan.
Akademik A.F.Middendorf atlardiń barliq ózgesheliklerin esapqa alip, eki úlken toparǵa – shapqir atlar, hámde ortasha tezlikte háreket etiwshi atlarǵa bóledi.
Birinshi toparǵa tez shabatuǵin, denesi iqsham, jeńil, kishkene arbalarǵa qosqan waqitta uzaq araliqti qisqa waqit ishinde shawip ótetuǵin at tuqimlari kirgizilgen.
Ekinshi toparǵa bolsa áste júretuǵin, awir júklerdi tarta alatuǵin, gewdesi iri atlar kirgizilgen.
Atlardiń tuqimlari.
Salt miniletuǵin atlardiń tuqimlari – Árebi tuqimli, Hasil shapqir at tuqimi, Axalteke tuqimi, Qarabayir tuqimi, Kabardin tuqimi, Lagay tuqimi,
Shapqir at tuqimlari – Don tuqimi, Budyonov tuqimi,
Jortaq atlar – Orlov tuqimi, Rus jortaq tuqimi,
Awir júk tartatuǵin at tuqimlari.
At sporti hám milliy at oyinlar
Túrli at sporti túrleri bar bolip olar ishinde eń mańizlisi oniń klassik túrleri esaplanadi.