Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler

O’zbekstanda o’siriletug’in tiykarg’i su’t bag’darindag’i qaramal porodalarinin’ ta’riyplemesi.
Siyirlardiń sút ónimdarliǵi olardan málim bir dáwirde sawip alinǵan súttiń muǵdari hám sipati menen xarakterlenedi. Súttiń qurami mallar túri, porodasi, jasi hám genlik qásietlerine qarap ózgeredi. Súttiń quramindaǵi may muǵdari maldiń porodasina qarap 3,3 ten 6,0% ge shekem, belogi- 3,0 ten 4,0% ge shekem boladi. Beloktiń 80% in kazein quraydi. Ol tek sút quraminda ushiraydi hám oǵan aq tús beredi. Siyirlardiń sút ónimdarliǵi olardiń porodasi hám genlik qásietine baylanisli 2000 kg - 18000 kilogrammǵa shekem boliwi múmkin. Sút mayi 600-700 kilogrammǵa deyin jetedi.
Súttiń jelinde payda boliwi sút bezleri menen bir qatarda basqa aǵza (qalqan siyaqli hám búyrek ústi bezleri, júrek, ókpe hám t.b.) hám sistemalarǵa (gummoral hám nerv) da baylanisli. Jelinde sút, sút bezleriniń epiteliy kletkalardan ótip atirǵan qanniń quramindaǵi zatlardan payda boladi. Jelinnen qan qansheli kóp ótse súttiń muǵdari sonshelli kóbeyedi. Sonliqtan, jelinde 1litr sút payda boliwi ushin onnan 500 litrge jaqin qan aylanip ótiwi kerek. Ilimiy maǵliwmatlardan málim bolǵan, vitaminler, fermentler, garmonlar duzlar qanniń quraminan toliq súttiń kuramina ótedi. Qalǵan zatlar (belok, may, laktoza) bolsa sút bezleri tárepinen sintez qilinadi.
Sút beloginiń - 30-45% qan alip kelgen aminokislotalar qurasa, qalǵan bólimi bolsa qan beloginan sintez qilinadi. Súttiń belogi kazein, albumin hám globulinnen quralǵan bolip, olardiń aqirǵisi tuwridan-tuwri sútke ótiwi múmkin degen pikirler bar.
Sút beriw dáwiri uwiz sútiniń payda boliwinan baslanadi. Uwiz súti sút bezleriniń shiǵarǵan arnawli sekreti bolmastan, bálkim jelinde toplanip barǵan ápiwayi sút bolip, bir neshshe kún dawaminda sút bezleri tásirinde uwiz sútine aylanadi. Uwiz súti siyirlar tuwǵannan soń 1-2 kún dawaminda araliq sútine hám onnan soń tábiiy sútke aylanadi.Uwiz sútiniń quraminda túrli adam organizmi ushin zárúrli bolǵan zatlarǵa bay. Belok muǵdari 16,0-16,5% teń bolip, oniń 5% in kazein hám 11% in albumin hám globulinler quraydi. Globulinniń kóp muǵdarda boliwi buzaw organizminde kúshli immunitet payda etedi.
Siyirlardiń sút beriwi laktaciya dáwiri olardiń fiziologiyaliq dáwirlerine baylanisli. Solardan birinshisi – buwaz siyirlar sútten shiǵarilip tuwiwǵa deyin bolǵan múddet 60-65 kúndi ekinshisi - servis dáwiri (tuwǵannan baslap qaship toqtaǵanina shekem) 60-65 kúndi quraydi hám laktaciya dáwirin 300-305 kúnge támiyinleydi. Laktaciyaniń 10-12 kúninen baslap sol 90-100 kúnine deyin kúnlik sút muǵdari kóterilip baradi. Sońinan 60-90 kún dawaminda saqlanip, keyingi laktaciya dáwirlerinde bolsa tómenlep ketedi. Bunday jaǵday laktatsiyaniń iyrek formasina qarap aniqlanadi hám siyirlar tómendegi gruppalarǵa bólinedi.
Mallardi toyimli aziqlandiriw sút ónimdarliǵina jaqsi tásir kórsetedi. Toyimli aziqlandiriw normasin qurawda ratsion kurami belok, qurǵaq zat, qant, vitaminler, mineral duzlar hám mikroelementler menen bayitiw tiykarǵi itibarda boladi. Mallardi saqlawda hawa temperaturasi, iǵalliliǵi hám gazler menen toyinǵanliǵi siyirlardiń sút ónimdarliǵina óz tásirin kórsetedi. Malxanalarda organizmge beyim bolatuǵin mikroklimat tómendegi normalarda belgilenedi. Hawa temperaturasi –5-150 salistirmali iǵalliliǵi –70-75%, hawa almasiwi -17m3 , hawa háreketi tezligi- 0,5 m/sek, karbonat kislotasiniń toyinǵanliǵi 0,25%, ammiaktiń toyinǵanliǵi 2mg/m3 hám altin kúkirt vodorodiniń qaldiqlari ǵana boliwi ruhsat etiledi.
Qaramal góshi barliq gósh jetistiriw balansida salmaqli (63-65%) orindi yieleydi. Gósh insan aziqlarinda kerekli esaplanip, oniń quraminda hayat baqish (belok, may, mineral zatlar, A,D hám V vitamin gruppalari hám basqalar) aziqlar kóp muǵdarda bar. Oniń sińdiriw muǵdari 95 % teń.
Gósh ónimdarliǵi san (tiri salmaǵi hám soyim shiǵimi) hám sipat kórsetkishleri menen xarakterlenedi. Gósh ónimdarliǵin bahalawda olardiń 1 kg semiriwi ushin sariplanǵan aziq birligi itibarǵa alinadi. Tez jetiliwsheńliligi, ósiw tezligi hám semiriw dárejesi joqari hám salistirmali kórsetkishlerde aniqlanadi. Mallar soyilǵanda gósh hám mayinan tisqari rezga ónimleri (gelle-basi, júregi, búyrek, ókpe, qarin h.t.b.), shiyki zat (teri, shax, tuyaq, jún, súyek) hám basqa ishki bezler (qalqansiman, qarin asti, gipofiz hám basqalar) alinadi.
Mallardiń gósh ónimdarliǵi olardiń porodasina, násillik qasietlerine, aziqlandiriw baǵitina, semiriw waqtina, jasina hám jinisina baylanisli ózgeredi.
Góshtiń morfologiyaliq qurami - muskul, may, súyek hám biriktiriwshi toqimalardan turadi. Aziq sipatinda toymliliǵi sipatinan bulshiq et hám may qabatlari kerekli áhmietke iye.
Bulshiq et qabati tárkibinde joqari sipatli aminokislotalarǵa (arginin, lizin, metionin, triptofan, sistin) bay bolǵan beloklar kiredi. Olardiń muǵdari 15-25% di quraydi.
Bulshiq et toqimasi bóleklerden ibarat bolip, bir-birleri menen qosilip, birlemshi, ekilemshi, úshlemshi hám basqa bulshiq et bóleklerdi ónim qiladi. Mallardiń ósiw dáwirinde bulshiq et bólekleri juwwanlasip hám uzinlasip baradi. Jas mallardiń góshi úlken jastaǵi mallardikine qaraǵanda mayi hám jińishke bólekli boladi. Góshtiń reńi mioglobin muǵdarina qarap ózgerip baradi. Buzaw hám tana góshiniń reńi aq qizil, buǵa hám siyirlardiki toq reńde boladi.
Góshtiń shireliligi oniń mazasin saqlap turiwshi qásietlerine bulshiq etler araliǵinda ónim bolǵan may muǵdarina baylanisli boladi.
Góshtiń mayliliǵi talshiqlar jińishkeliligi, biriktiriwshi toqimalar sani, tarqaliwi hám araliq maylariniń muǵdari menen belgilenedi.
May toqimasiniń denede toplaniwi haywanlar ómirinde zárúr áhmietke iye. May zapasi aziqliq zatlar zapasi sipatinda xizmet qiladi. Teri asti maylari góshtiń qurǵap hám qatip qaliwinan asiraydi. May toqimalariniń ximiyaliq qurami mallardiń jasina, semizlik dárejesine baylanisli ózgerip turadi. May kletkalari mayda hám iri may tarmaqlarinan payda bolǵan. Bul may tarmaqlariniń úlkenligi hám túsi mallardiń jasi, úlkenligi menen ózgeredi, yamasa úlkeyedi hám toyǵin sari túske kiredi. Gósh bóleklerin may toqimasiniń muǵdari 3% ten 55% ke kóteriliwi múmkin. May toqimalari deneniń tómendegi bólimlerinde ishki aǵzalarinda (buyrek, júrek, qarin, ishek hám t.b.), teri astinda, bulshiq etler hám talshiqlar araliǵinda toplanadi. Bulshiq et talshiqlari hám olardiń qatlamlari arasinda maydiń payda boliwi oǵan mramorliq kórinis berip, góshti mayistiradi, dámi hámde toyimliliǵin asirip, sipatin jaqsilaydi.
Mallar semirgeni menen túrli dene bólimlerinde may toplaniw processi birdey bolmaydi. May qatlamlari birinshi náwbette deneniń keyingi bóliminde, sońinan orta hám aldińǵi bóliminde toplana baslaydi. Semizlik dárejesi boyinsha siyirlar, ógizler hám jas mallar (3 aydan- 3 jasqa deyin) úsh kategoriyaǵa (joqari, orta, ortadan tómen) buǵa hám buzawlar (14 kúnlikten-3-ayliqqa deyin) ekinshi kategoriyaǵa bólinedi. Mallardiń semizligi sirtqi kórinisinde hámde teri asti kletkalarinda, toplanǵan may toqimalarin qolǵa uslap kóriw usilinda aniqlanadi.
Biriktiriwshi toqimalar. Mal denesinde, alaqan baylamlari hám fraksiyalarin payda etip, hár qiyli aǵzalardi bir-biri menen baylanistiradi hámde bulshiq ettiń tayanish qurami bolip esaplanadi. Oniń tiykarǵi quramin kollagen hám elastin beloklari payda etedi.
Súyek toqimasi mallar denesinde tayanish waziypasin atqariw menen birge mineral jiyindisi hám esaplanadi. Gósh bóleklerinde súyektiń salmaǵi 14%–27% ke shekem. Mallardiń ósiwi hám úlkeyiwi menen súyektiń salmaǵi páseyedi.
Mallardiń salmaǵiniń ósiwi hám semiriw qurami olardiń jasi, aziqlandiriw normasi, porodaniń qásietleri hám jinisina baylanisli ózgerip baradi. Ósiw protsessinde jas mallardiń denesi tiykarinan bulshiq et hám súyek toqimalariniń rawajlaniwi esabinan úlkeyedi. Olarda 12-15 ayliǵina qaray bulshiq et toqimalari tez, súyek toqimalari bolsa olarǵa salistirǵanda áste-aqirin rawajlanadi. YAmasa tuwilǵan buzawlardiń gósh bólekleri bulshiq et-súyekke salistirǵanda 2/1 bolsa, úlken jastaǵi mallarda 3,5-4,5/1 ge teń. Mallar jasiniń ózgeriwine beyim ráwishte bulshiq et toqimalariniń ximiyaliq qurami ózgerip, onda suw muǵdari kemeyedi. Kurǵaq zatlar kóbeyip, bulshiq etler araliǵinda maylar toplanadi hám góshtiń toyimliliq dárejesi asadi. Jas mallar 15-16 ayliǵinda soyilsa, bulshiq et hám may toqimalariniń eń maqul bolǵan saralanǵan góshler alinadi. Gósh quramindaǵi may hám beloklar eń maqul bolǵan hám salistirmasi 1/ 1-1/2 esaplanadi.
Mallardiń poroda qásietleri olardiń ósiw hám rauajlaniw xarakterin belgileydi. Góshli porodali mallar tez jetiliwsheńligi, semiriw dárejesi hám soyilǵanda joqari soyim shiǵimin beriwi menen ajiralip turadi. Olar 1 kg semiriwi ushin basqa porodalarǵa salistirǵanda aziqlardi kem sariplaydi. Bulshiq et toqimalariniń tez ósiwi erterek tamamlanip, soyiw konditsiyasina tez jetedi. Góshli poroda qaramallar bulshiq etler araliǵi hám teri asti maylarin kóp muǵdarda jiynaw qásietine iye. Soniń ushin hám olarda góshtiń kaloriyaliǵi joǵari boladi.
Sút hám gósh ónimdarli porodalar tez baǵilip semirtiriliwge hám soyiwǵa tayarlaǵanda joqari ónim beredi. Lekin olardiń gósh sipatina salistirǵanda tómen boladi. Góshli porodali qaramallar gósh ónimdarliǵi hám oniń sapasi boyinsha óz-ara bir-birinen ayirmashiliqqa iye. Iri porodalar eń joqari kúnlik ósiw hám semiriw dárejesine iye, olar 18 ayliǵinda aq 700-750 kg salmaqqa jetedi.
Gósh ónimdarliǵin esapqa aliwda, áweli olardiń tiri salmaǵi aniqlanadi hámde málim dawir araliǵindaǵi ósiwi esaplap shiǵiladi. Mallar soyilǵanda soyim auirliǵi hám soyim shiǵimi aniqlanadi.