Qaraqalpaq til bilimi kafedrasí “HÁzirgi qaraqalpaq ádebiy tili”

1.3 Tilewbergen Jumamuratov shıǵarmalarında teńewlerdiń morfologiya-sintaksislik jol menen bildiriliwi


T.Jumamuratov shıǵarmalarında teńewler morfologiya-sintaksisilik jol menen de beriledi. Bunday morfologiyalıq qurallar menen sintaksislik quallar aralasıp kelip teńew qurılmasın dúzedi. Bunday qubılıs barlıq túrkiy tillerine tán. “Uyǵır tilinde teńew morfologiyalıq máni kóbirek morfologiya-sintaksislik qurallar yaǵnıy salıstırmalı baǵınınqılı konstrukturalar arqalı beriledi. Bul jerde -dek/-tek affiksleriniń teńewlik funkciyası tiykarınan alǵanda teńew toplamlarınıń qosımsha aǵzası bolǵan xuddi, bááyni, ǵoya(ǵoyaki) t.b sózlerdiń funkciyası menen baylanıslı boladi. Teńew toplamlarına bunday sózlerdiń kiritiliwi metaforalıq teńewdiń mánisin kúsheytiw hám sóylewshiniń salıstırılıp atırǵan zat hám qubılıslar arasındaǵı uqsaslıqtı atap kórsetiwge umtılıwı menen baylanıslı ”.
misli +-day/-dey bul ekewi gáp ishinde qatar kelgende, predmetler, qubılıslar arasındaǵı jaqınlıq, burınǵıdan da beter kúsheytilip kórsetedi. Bunday teńewlerde obrazlılıq, emocionallıq jeke turǵandaǵı teńewlerge salıstırǵanda biraz basım bolıp keledi.
Misli tolqınday túrkmen ǵalı,
Men dastan órmegin órmege keldim.
( “Tolqında” Ashqabadta ushırasıw. 87-bet)
Teńewlerdiń bunday jol menen ańlatılıwı shayır shıǵarmalarında ónimli qollanılǵan. Ásirese, jazba ádebiyatta prozalıq, poeziyalıq shıǵarmalarda keń qollanıladı. Bunday jaǵdayda ekewi de bir teńew obrazı quramında keledi, olardıń ornı turaqlı bolıp qaladı.
Júrek degen denedegi gawhar tas,
Beden mısal gawhar salǵan ıdıstay.
( “Tolqında” Ashqabadta ushırasıw. 87-bet)
Solay etip, biz bul bólimde shayır shıǵarmalarında teńewlerdiń morfologiya - sintaksislik jol menen dúziliwine toqtap óttik. Teńew qurılmalarınıń bul jol menen dúziliwi qaraqalpaq tilinde kóplep ushırasadı. Olar ózleriniń emocionallıǵı, obrazlılıǵı menen ajıralıp turadı. Bul eki usıldıń qosılıwınan bolǵanlıǵı sebepli teńewdiń obrazlılıǵı, emocionallıǵı burınǵıdan da beter kúshlirek boladı. Salıstırılıp otırǵan predmetlerdiń, qubılıslardıń uqsaslıǵı biraz jaqınlastırıladı. Bul usıl menen usatıw mánili teńew dúziledi. Bunda eń ónimli qatnasatuǵın misli tirkewishi bolıp tabıladı.