Qaraqalpaq til bilimi kafedrasí “HÁzirgi qaraqalpaq ádebiy tili”

1.1.Tilewbergen Tilewbergen Jumamuratov shıǵarmalarında teńewlerdiń morfologiyalıq jol menen ańlatılıwı

Tilewbergen Jumamuratov qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwına óziniń lirikalıq, satiralıq qosıqları, osherk hám gúrrińleri, pyesa hám poemaları menen salmaqlı úles qosqan talant iyesi. Ol 1915-jılı 15-iyunde Moynaq rayonınıń Aqdarya awılında tuwılǵan.

T.Jumamuratov 1967-jılı “Qaraqalpaqstan xalıq shayırı”, 1969-jılı “Ózbekistan xalıq shayırı” húrmetli ataqlarına iye boldı. 1972-jılı “Tańlamalı shıǵarmaları” hám “Tolqında” qosıqlar toplamı ushın Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtı alıwǵa eristi. Onıń “Júrek muhabatı” (1956), “Doslıq” (1957), “Dawran juldızları” (1963), “Tańlamalı shıǵarmaları” (1967), “Tolqında” (1970) hám t.b poeziyalıq toplamları menen “Mákariya sulıw” (1973) qosıq penen jazılǵan romanı baspadan shıqtı.
T.Jumamuratov xalqımız arasında qosıqların yadtan suwırıp salıp aytatuǵın,kerek jerinde yadtan qosıq shıǵara alatuǵın talantlı tókpe (improvizator) shayır boldı. Onıń shıǵarmalarında korkem súwretlew qurallarınıń barlıq túrlerinen sheber qollanılǵan: teńew, epitet, metafora, metonimiya, sinekdoxa hám t.b.
Solardıń ishinen biz teńew hám epitetlerdiń stillik qollanıwın kurs jumısımızdıń teması etip aldıq.
Biz kurs jumısımızda Tilewbergen Jumamuratovtıń tómendegi toplamlarınıń ishine kirgen qosıqlarınan paydalanıp teńew hám epitet boyınsha mısallar jıynawǵa háreket ettik,: “Júrek muhabatı” (Júrek muhabatı, Moskva, Jańa jılda, Ámiwdarya, Mángilik xat, Balıqshıǵa, Shopan, Kolxoz báhári, Ton menen tóbeles)⁹, “Tolqında” ( Sonetler, Almaatanıń aqshamında, Baxıt ushın, Taxtakópir, Kegeyli, Sulıwlıq, Kúsh tolqını, Alaqan, Tolqında, Gewrek, Tórtlikler, Adamzat, Tarıyx,Sálem, Xorezmli dostıma, Turǵıń keledi, Ashqabadta ushırasıw, Ushırasıw, Búlbúl, Ayımxan, Saadat Ayım)¹⁰, “Aralǵa keldim oralıp” (Bul dúnyanıń atqan jaqtı tańı da...,Adam keler hám keter dúrkin hám dúrkin, Quyash seni balalıqtan úlkeyter, Ádebiyat sabaqların bayqaǵan, Jaqsınıń úyinde toyday tamashav)¹¹, “Jazıwshı hám altın balıq” (Hámelparazǵa, Sherniyazdıń duwası, Qáweset taratıwshılarǵa )¹², “Kiyiktiń eki ılaǵı” ¹³
Teńew arqalı predmet yamasa qubılıs óz-ara salıstırılıp, olardıń birewi ekinshisine teńestiriw arqalı anıqlanadı, túsindiriledi.Teńewlerdiń ańlatılıw jolları kópshilik túrkiy tilleriniń izertlew obyekti boldı. Atap aytqanda, S.Sh.Povarisov tatar tilindegi, M.Mukarramov ózbek tilindegi, I.Abdullaev azerbayjan tilindegi, T.Qońırov qazaq tilindegi teńewlerdiń dúziliw jollarına toqtap ótken.A.T.Qaydarov óziniń usı máselege maqalasında teńewlerdiń úsh túrli jol menen dúziletiletuǵının kórsetedi: 1)Morfologiyalıq; 2)Sintaksislik; 3) Morfologiya-sintaksislik usıl.
Biz usı kurs jumısımızda usınday 3 túrli usıl arqalı dúzilgenin kórip shıqtıq. Morfologiyalıq usıl menen ańlatılıwı:
1. -day/-dey qosımtası. Tilde bul qosımta tek kelbetlik jasawda ǵana emes, teńew mánisin beriwde de tek qaraqalpaq tilinde ǵana emes ulıwma túrkiy tillerinde hár qıylı varianta qollanıladı. Bul haqqında qazaq ilimpazı G.Aydarov bul qosımtanıń -teǵ/-daǵ formasınıń eski túrkiy jazba esteliklerinde atlıqlarǵa jalǵaw arqalı teńew, salıstırıw mánisin bildiretuǵının kórsetedi. Bul qosımta jóninde G.Musabaev óziniń bir qansha miynetlerinde -day/-dey qosimtasın sóz jasawshılar qatarına jatqarıp, onıń tiykarǵı semantikası teńew, salıstırıw ekenligin kórsetedi. N.K.Dmitriev bul qosımtanıń shıǵıw deregin -dek formalarına baylanıstıradı, A.N.Kononov bolsa, bul qosımtanıń tek sózine qatnası joq ekenligin, al ol “teng” sózinen kelip shıǵatuǵınlıǵın kórsetedi.
T.Jumamuratov shıǵarmalarında tilinde kópshilik teńew qurılması usı -day/-dey forması arqalı ańlatıladı. Bul qosımta basqa teńew jasawshı qosımtalardan ayırmashılıǵı: ol óziniń keńnen qollanıwı, atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, kelbetlik feyilge jeńil qosıla alıw múmkinshiligine iye.
-day/-dey qosımtası arqalı teńewler tómendegi mısallarda qollanılǵan.
a) Gúl sózine -day/-dey qosımtası jalǵanıp obraz jasap kelgen:
Gúldey diydarıńdı kórgim keledi,
Kósheńde sayrańla júrgim keledi.
(“Júrek muhabatı” Moskva. 9-bet)
Jas urpaqlar jazdıń qızıl gúlindey bolıp,
Oqıw menen ótti qısı bilinbey.
( “Júrek muhabatı” Kolxoz báhári. 35-bet)
b) Haywanǵa, qusqa baylanıslı sózlerge -day/-dey, -tay/-tey qosımtaları jalǵanıwınan :
Arıslanday ayqastı,
Ayıwlarday shayqastı.
Asawlarday tuwlastı,
Saǵallarday shuwlastı.
(“Tolqında” Adamzat. 7-bet)
Joqarıǵa jaltaqladıń qoyanday,
Óz halıńdı tepkilediń boyanday.
(“Jazıwshı hám altın balıq” Hámelparazǵa. 30-bet)
Bulaq shashıp sıldır-sıldır atılıp,
Boz jorǵaday sekiriwin údetti.
(“Júrek muhabatı” Kolxoz báhári. 33-bet)
Qızıl kórgen ǵarǵaday,
Kiyiktiń kózi shaladı.
(“Kiyiktiń eki ılaǵı”. 4-bet)
Kúnde qıyqıw úyinde,
Dápinisken qorazday.
(“Jazıwshı hám altın balıq”. Sherniyazdıń duwası. 8-bet)
Yadıma túsedi náreste waǵım,
Anaǵa tap qustay talpınǵan shaǵım.
(“Júrek muhabbatı” Moskva. 8-bet)
v) Adamǵa qatnası sózlerge -day/-dey, -tay/-tey qosımtaları jalǵanıwınan :
Qıs kúnińde quwanasań baladay,
Jaz kúnińde tayarlasań zúráát.
(“Tolqında” Sonetler. 30-bet)
Jılqıları kisnesedi tulparday,
Hárbir sıyırlardıń jelini jarday,
Qoy-eshkiniń dawısları duwtarday,
Hár namaǵa salıp atır kolxozda.
(“Tolqında” Kolxozda. 52-bet)
Jańa túsken kelinshektey sınawlı,
Sóyler sózi, barar jeri tar eken.
(“Aralǵa keldim oralıp” Quyash seni balalıqtan úlkeyter. 26-bet)
Pıshıqqa da awqat kerek,
Dárt qurttay yana shórek,
Qarmaqshıday ańlıp otır,
Isinen bolmay derek.
(“Júrek muhabbatı” Ton menen tóbeles. 49-bet)
Jas jigittey quwatlı,
Jeńbedi onı ǵarrılıq.
(“Kiyiktiń eki ılaǵı”. 12-bet)


Ǵarrı-kempir jas adamday,
Qızıǵadı, otırmastan buyıǵıp
(“Júrek muhabbatı” Kolxoz báhári. 35-bet)
Mallarǵa óris, jelpilder kógis,
Sulıwdıń jipek shashınday bolıp,
(“Júrek muhabbatı” Ámiwdarya. 18-bet)
Bermediń payda kórsetip kózge,
Suwlarıń kózdiń jasınday bolıp.
(“Júrek muhabbatı” Ámiwdarya. 17-bet)


d) -day/-dey, -tay/-tey qosımtaları abstrakt mánili sózler, buyımlar hám basqada sózlerge jalǵanıwınan teńewler obrazlı etip jasalǵan:
Múyizi menen jıǵıptı,
Kiyiktiń mushtay ılaǵı.
(“Jazıwshı hám altın balıq” Qáweset taratıwshılarǵa. 27-bet)
Zuwlaydı tarıyx quyınday,
Arqalap ómir júklerin.
(“Tolqında” Tarıyx. 5-bet)
Gey jaslardıń muhabatı qańbaqtay,
Geybirewdiń muhabatı qarmaqtay.
(“Tolqında” Sonetler.30-bet)
Gerakldey Turekeń,
Qaraǵayday awnattı.
(“Tolqında” Gewrek. 35-bet)
Traktorı jorǵasınday,
Hár mamıǵı qorǵasınday,
Ǵawashanıń górekleri,
Baǵlarınıń almasınday.
(“Tolqında” Kúsh tolqını. 44-bet)
Esjanday búlbúliń sayrap jerińnen,
Sadıqtay shayırıń kózge kóringen,
Jańabayday palwan shıǵıp jerińnen,
Burınnan báygini alǵan Kegeyli.
(“Tolqında” Kegeyli. 46-bet)
Aspan jerdey dos-dushpannıń arası,
Bıraq mınaw hádiysege qarashı.
( “Awılǵa keldim oralıp” Adam keler,keter dúrkin hám dúrkin. 9-bet)
Jaman sınshı naǵız qıysıq aynaday,
Sulıwlıqtı jasıradı qaynaqay.
( “Awılǵa keldim oralıp” Jaqsınıń úyine toyday tamasha. 22-bet)
Oqtay tiyip namısına-arına,
Ushırap tawday tosqınlıqtıń zorına.
(“Júrek muhabbatı” 4-bet)
Jıltıldap dóngen qarakól qoyı,
Júziktiń jumır qasınday bolıp.
( “Júrek muhabbatı” Ámiwdarya. 18-bet)
Bir júrip kelgeniń ájip bir dastan,
Tawday tolqınlardı japırıp ótip.
( “Júrek muhabbatı” Balıqshıǵa. 24-bet)
Kúnler ótti júweridey jumalap,
Jıllar ótti jıl artınan quwalap.
( “Júrek muhabbatı” Mángilik xat. 31-bet)
Úyrek, ǵazlar karwan tartıp baratır,
Kók monshaqtay qatar-qatar dizilip.
( “Júrek muhabbatı” Kolxoz báhári. 34-bet)
Kólbuǵanıń barabanday sestine,
Barsha quslar dawıs qosıp sayraǵan.
( “Júrek muhabbatı” Kolxoz báhári. 34-bet)