Qaraqalpaq tili tariyxí PÁninen ámeliy jumíslarí

 
 
17-tema. XVIII ásirde jazılǵan “Ahidnama” esteliginen alınǵan tekstke 
lingvistikalıq tallaw júrgiziw
1. XVIII ásirde jazılǵan “Ahidnama” esteligi kólemi neshe qaǵazdan ibarat? 
2. XVIII ásirde jazılǵan “Ahidnama” esteliginıń barlıq tekstleri kim tárepinen 
kóshirilgen? 
3. XVIII ásirde jazılǵan “Ahidnama” esteliginıń birinshi qaǵazi kimge 
jazılǵan? 
4. XVIII ásirde jazılǵan “Ahidnama” esteliginıń dáslepki neshe qaǵazına 
hijriy jıl esabınıń 1155-jıl, jeddi ayınıń jetinshi kúni menen sáne qoyılǵan? 
5. XVIII ásirde jazılǵan “Ahidnama” esteligi kimge arnap jazılǵan? 
 

---

9 
18-tema. 1858-1859 jıllardaǵı Qońırat kóterilisi waqtında jazılǵan 
Muxammed Fena xannıń xatı tekstin úyreniw 
1. 1858-1859 jıllardaǵı qońırat kóterilisi waqtında jazılǵan Muxammed fena 
xannıń xatı tekstin kim transkripciya isledi? 
2. 1858-1859 jıllardaǵı qońırat kóterilisi waqtında jazılǵan Muxammed fena 
xannıń xatı qashan jazılǵan? 
3. Muxammed fena xan kimlerdi elshi etip jiberedi? 
 
19-tema. “Ǵárip-ashıq” dástanınan alınǵan tekstti morfologiyalıq tallaw 
1. Ráwiyler andaǵ ráwiyat qılurlarkim, Baǵdad yurtınıń Hásen shah ismli 
padshahı bar erdi. Ádillikte Náwshırwanı ádildek óz yurtıǵa húkimranlıq qılur erdi. 
Ámma ómiriniń yash ortalarıǵachá párzentsizlikniń daǵıdın kóp ránji-mehnátler 
chekár erdi. Kúnlerdin bir kún Abadan ismli zayıbını yanıǵa charlap: 
- Áy, xanım! Mańa bu padshaxlıqdın ne payda, biz ekkimiz Mákkeyi 
Mináwwárege barıp haj tawabını qılsaq, qalǵan ómirimizni Allataǵalanıń yolında 
chın ıqlasımız bilen ótkizsek, shayad Allataǵala bizlerniń tilegimizni mustajab qılıp 
perzent ata qılsa, -dedi . 
Anda bul sóz Abadanǵa hám maqul túshti. Bu másláhát bilán Hásen shah 
padshalıqnı tárk etip, ornıǵa Ádil shaxnı otırǵızıp, zayıbı Abadan bilán qol 
ushlashıp yolǵa rawana boldılar wá haqnıń yolında bir neshá mánzil-márayıllarnı 
tay qılıp, hár túrli mashaqqatlarnı bashlarıydın ótkizip, aqır Mákkeyi Mináwwerege 
daqıl bolıp, Báytullanı ziyarat qıldılar. Bándeyi musılmanchılıq shártin bája 
keltirip, haj tawabını qılıp, óz yurtıǵa qaytar boldılar wá yolǵa túship kóp 
wálayatlardın ótip, shól-biyabanlardın ashıp, bir sháhárge keldiler. Yol ekki tárepke 
ayrıldı. Ol halda Hásen shah Abadanǵa qarap: 
- Men padshaxlıqnı tárk etip bu yolǵa túshtim, endi óz yurtımızǵa barmay, 
bashqa bir diyarǵa barıp istiqamát qılıp, Allanıń zikri-sánası birlá kún kechirsek 
nechuk bolur? - dedi. 
Abadan hám bul sózge razılıq berdi. Álǵárez, óz yurtıǵa yúrmey, bashqa 
yolǵa túship, az turıp, kóp yúrip, aqırı Diyarbákir degen yurtqa daqıl boldılar. Bul 
yurtnıń padshahıǵa shah Abbas der yerdiler. Hásen shah Abadan bilen belli bir 
yerde istiqamát qıla bilmey, axır shah Abbasnıń huzurıǵa kelip, qol qawshurıp 
salam berip turdılar. Padshah sawal qıldı: 
- Ne qılıp yúrgen adamsız wá qaydın kelip, qayda barursız? 
Hásen Shah aytadı: 
- Áy, Shahım, bizler uzaq jaylardın kelgen músápirmiz. Sizniń wálayatıńıznıń 
bir shetidá óz halımızǵa istiqamát etsek dep, sizniń lutfı-káramıńızdın himayat 
istep keldik, - dedi. 
Anda Shah: 
- Men sizlerniń túr-sipátińizge wá til-zibanıńızǵa baqsam, gezende-musapırǵa 
uxshamassızlar. Ágár siz rastıńızdın kelip, mańa tuǵrı haslı-zatıńıznı bayan 
yetmeseńizler, sizlerge siyasat qılurman, - dep rastın sózlemekke májbúr qıldı. 
Anda Hásen shah haslı Baǵdadiy yerkánligi, párzentsizlikniń daǵıdın 
padshalıqnı tárk etip, Mákkeyi-Mináwwárege barıp Báytullaǵa haj tawabın bája 

---

10 
keltirip, óz yurtını hám tárk etip, munda daqıl bolǵanın bátamamı bayan qıldı. Ol 
halda shah Abbas ornıdan turıp, taxtıdın túship: 
- Andaǵ bolsa, bildimki, siz Baǵdad padshahlıǵını tárk etip zayıbı bilán haj 
tawabın yetmekke ketgán shol Hásen shah yerkánsiz, - dep izzet wá ikramlar bilán 
quchaqlashıp kóriship hal-awhal sorashtı wá ayttı: 
- Siz muncha aliyhimmet yerkánsiz, ámma men hám párzentsizlikniń 
daǵıdın kóp hijran shekermen, lekin sizge uxshap jurát ete almadım, kel endi, sizni 
óz ornımǵa padshalıqqa tákliyp qılurman, - dedi. 
Anda Hásen shah: 
- Áy, padshahı álam, mańa wálayatıńıznıń bir páraǵat erinde istiqamát qılıp, 
zayıbım bilán xudaǵa taat-ibadat qılıp otursam básdur, - dedi. 
Alǵárez, shah Abbas Hásen shahnı óz ıxtiyarıǵa qoymay óziyge bash wáziyr 
etip tayınladı.
“Ǵárip-ashıq” dástanınan alınǵan tekstti morfologiyalıq tallań?