Qaraqalpaq tili tariyxí PÁninen ámeliy jumíslarí

4-tema: «Qultegin» esteliginiń úlken jazıwlar bóliminen alınǵan tekstti 
leksikalıq tallaw jasaw. 
1. «Qultegin» esteliginiń úlken jazıwlar bóliminen alınǵan tekstti kim 
transkripciya isledi? 
2. (a) Ÿзä кöк тäңрi асра jaђыз jip kылынтуkда, äкiн ара kici ођлы 
кылынмыс
2
. Kici ођлынта ÿзä äчÿм апам Бумын kађан Iстäмi kађан олурмыш. 
Олурыпан тÿрк будуның iliн тöр(ÿс)iн тута бipмic iтi бipмic. 
(a) Joqarıda kók táńiri, tómende qońır jer jaratılǵanda ekewi arasında adam 
balası jaratılǵan. Adam balası ústine atam (ata-babam) Bumın qaǵan, Istemi qaǵan 
otırǵan (qaǵan bolǵan, basqarǵan). Otırıp túrk xalqınıń elin, mámleketshiligin, 
nızamın ornatqan, rawajlandırǵan.
Bul teksten adam atların leksikalıq jaqtan tallań. 
3. (b)Тöрт булуң коп jaђы äpмic, сÿ сÿläпäн, тöрт булуңдакы будуныђ коп 
алмыс
2
коп баз kылмыс
2
, башлыђыђ jÿkÿнтÿpмic, тiзliгiг сöкÿрмic, ilгäpÿ 
Кадыркан jышka тäгi, kipÿ Täмip kапыђkа тäгi kонтурмыс. Äкiн ара 
(b) Tórt tárepinde dushpanları kóp eken. Ásker menen atlanıp tórt tárepindegi 
xalıqtı jawlap alǵan, kóp ellerdi baǵındırǵan, bası barın bas iydirgen, dizelisin diz 
shóktirgen. Ilgeride (shıǵısta) Qadırqan jısqa deyin, keride (batısta) Temir qapıǵa 
deyin óziniń xalqın jaylastırǵan.
Bul teksten áskeriy atamalar atların leksikalıq jaqtan tallań. 
4. (c) iдi оkсыз кöк тÿрк (iтi) анча олурур äрмiс. Bil(г)ä kaђан äрмiс, алп 
кађан äрмiс, бyjypykы jämä бilгä äрмiс äрiнч, алп äрмiс äрiнч; бäгläpi jämä 
будуны jämä тÿз äрмiс. Аны ÿчÿн ilig анчa тутмыс
2
äрiнч, ilig тутып тöрÿг 
iтмiс.
Öзiнчä (? öз ынча, öзi анчa?) 
(c) Ekewi arasında olar kók túrkler ǵárezsiz bir qansha waqıt jasaǵan. Dana, 
bilimli qaǵan eken, batır, alp qaǵan eken. Buyırǵanları (yaǵnıy xızmetindegiler) 
jáne bilimli, dana bolǵan eken, alp batır bolǵan eken. Bekleri jáne xalqı dúziw, 
qaǵanına sadıq bolǵan. Sonıń ushın eldi uzaq waqıt qolında tutqan. Eldi basqarıp, 
nızamdı shıǵarǵan. Ózi solayınsha. 
Bul teksten qáwim atların leksikalıq jaqtan tallań. 
5. (d) кäргäк болмыс
2
. Iyђчы с
2
ыђытчы öңpä, кÿн тођсыкда Бöкli чö1(1)iг 
il, табђач, тÿпÿт, апар, пурум, kырkыз, ÿч kурыkaн, отуз тaтaр, кытан, татабы 
– бунча будун кäliпäн сыђтамыс
2
jyђlaмыc
2
: аnтађ кÿliг kaђan äpмic. Анта 
кicpä iнici kaђaн. 
(d) Qaytıs bolǵan. Joqshı, jılan-sıqlawshı ilgeride kún shıǵısta Bókli Chóllig 
el, tabǵach, tibet, avar, purum, qırǵız, úsh qurıqan, otız tatar, kidan, tatabi-bunsha 
xalıq kelip jılap-sıqlaǵan, sonday dańqı taralgan qaǵan bolǵan eken. Onnan sońra 
inisi qaǵan. 
Bul teksten qáwim atların leksikalıq jaqtan tallań.