Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

Qaraqalpaq tili woqi’ti’wda qollani’latug’i’n metodlar 
Jobasi’: 
1.Woqi’ti’w metodlari’ ha’m usi’llari’. 
2.Metod tan’lawg’a ha’m qollani’wg’a qoyi’latug’i’n talaplar. 
3.Mug’allimnin’ so’zi, gu’rrin’i, lektsiyasi’ h.t.b. 
 
A’debiyatlar: 
1.E.Berdimuratov, Q.Pirniyazov. Worta mekteplerde qaraqalpaq tilin 
woqi’ti’w metodikasi’. No’kis—1968. 
2.A’.Nasrullaev, Q.Xojanazarov. Qaraqalpaq tili sabag’i’n ko’rsetpeli 
woqi’ti’w. No’kis—1991. 
3.Qazaq tilin woqi’ti’w metodikasi’.1980. 
4O‘zbek tilin wqitish metodikasi’. T.1976. 
5.Qutli’muratovB. Qaraqalpaq tilin woqi’ti’wdi’n’ ayi’ri’m ma’seleleri. 
N.1992. 
Ha’r qanday ilim tarawi’ uzaq ji’llar dawami’nda ju’rgizilgen ta’jiriybeler, 
izertleniwlerdin’, ilimiy praktikali’q si’nap ko’riw dawami’nda do’reydi, 
qa’liplesedi ha’m rawajlanadi’. Woqi’ti’w metodi’ ilim si’pati’nda tariyxi’y 
da’wirler dawami’nda ali’p bari’lg’an ta’jiriybelerdin’, izleniwlerdin’, ilimiy 
praktikali’q si’nap ko’riwdin’ tiykari’nda payda boladi’ ha’m wol ha’zirgi 
rawajlani’w da’rejesine jetisip woti’r. Metod degen so’zdin’ wo’zi 
pedagogikali’q termin retinde so’zlik qorda keyingi ji’llari’ Qaraqalpaqstanda 
xali’q bilimlendiriw rawajlani’wi’ na’tiyjesinde turmi’s talabi’ tiykari’nda payda 
boldi’. 
Woqi’ti’w mazmuni’ ha’m printsipleri woqi’ti’w usi’llari’ menen jollari’ni’n’ 
pu’tin bir sistemasi’. Demek, uli’wma bilim beretug’i’n mekteplerde qaraqalpaq 
tilin woqi’ti’wdi’n’ metodi’ usi’ pa’ndi teoriyali’q ha’m praktikali’q jaqtan 
u’yretetug’i’n ta’limnin’ mazmuni’ menen printsipleri, woqi’ti’wdi’ u’yretiwdin’ 
usi’llari’ menen jollari’ni’n’ sistemasi’. 
Demek metod so’zinen woqi’ti’wdi’n’ usi’l ha’m qurallari’n tu’sinemiz. Metod 
bul usi’l, jol degen ma’nini an’lati’p, filosofiyali’q ma’nisi boyi’nsha ja’miyet 
ha’m ta’biyat qubi’li’slari’n izertlew ha’m u’yretiw usi’li’ ha’m haqi’yqatli’qqa 
ilimiy tiykarda jantasi’wdi’ bildiredi. Metod bul didaktikali’q ma’nide barli’q 
pa’nlerge tiyisli bolg’an woqi’ti’w usi’llari’n ha’m woqi’ti’w usi’llari’n wo’z 
ishine aladi’. Ma’selen ana tili mug’allimi woqi’wshi’larg’a ti’yanaqli’ bilim 
beriwde, teoriyali’q materialdi’ woqi’wshi’lardi’n’ ha’r ta’repleme wo’zlestirip 
ali’wi’nda qandayda bir qolayli’ metodlardi’ tan’lap ali’wdi’ basshi’li’qqa aladi’. 
Bul woqi’ti’w metodi’ boladi’. 
Woqi’ti’w metodi’—bul woqi’wshi’lardi’n’ bilim ha’m wog’an ko’nligiwinin’, 
payda boli’w wolardi’n’ isshen’ligin aktivlestiriw, du’n’yag’a ko’z-qarasi’n 
qa’liplestiriw, sana-sezimin rawajlandi’ri’w, milliylikke ta’rbiyalaw joli’ndag’i’ 
mug’allimnin’ qollanatug’i’n usi’llari’, yag’ni’y mug’allim woqi’tadi’ ha’m 

---

ta’rbiyalaydi’ woqi’wshi’ bilim aladi’ ha’m ta’rbiyalanadi’. Bul buri’nnan bar 
traditsiya. Usi’ mekteptegi bolatug’i’n klasstag’i’ bolatug’i’n woqi’w protsessii 
(shi’n tu’rli termin menen) 1-metod, 2-usi’l, 3-jumi’sti’ sho’lkemlestiriw 
formasi’. Bul terminler basqa pa’nler si’yaqli’ qaraqalpaq tilin woqi’ti’wda da 
qollani’ladi’. 
Bi’layi’nsha aytqanda: wol mug’allimlerdin’ woqi’wshi’lar ta’repinen bilimdi 
wo’zlestiriw ha’m a’meliy ko’nlikpelerin payda yetiwde qollani’latug’i’n 
usi’llar boli’p tabi’ladi’. Woqi’ti’w usi’llari’ bo’lek, woqi’ti’w-bo’lek. 
Woqi’ti’wdi’n’ sho’lkemlestiriwdin’ tiykarg’i’ formasi’ sabaq boli’p
yesaplanadi’. Bul sho’lkemlesken sabaqta (waqti’nda) mug’allimlerdin’ 
lektsiyasi’, gu’rrin’i, woqi’wshi’lardi’n’ dokladi’ t.b. boladi’. Woqi’ti’wdi’n’ 
klassta sho’lkemleskenlik penen wo’tiliwi sabaqti’n’ sapali’ wo’tiliwinin’ deregi 
boli’p yesaplanadi’. Soni’n’ ushi’n qaraqalpaq tili metodi’ni’n’ sostav bo’legi 
yamasa belgili bir metodi’ qollang’anda, woqi’wshi’larg’a bilim beriw ha’m 
wog’an ko’nliktiriw jollari’ yesaplanadi’. 
Woqi’ti’wdi’n’ metodi’ mektepte woqi’latug’i’n pa’nlerdin’ ha’mmesine tiyisli 
boli’p, pedagogikali’q didaktika bo’liminde qarali’nadi’, jeke pa’ndi woqi’ti’w 
metodlari’ ayi’ri’m pa’nlerge tiyisli boli’p, tek sol pa’nge xarakterli. Mi’sali’: 
qaraqalpaq tilin woqi’ti’w metodi’, qaraqalpaq a’debiyati’n woqi’ti’w metodi’, 
matematikani’ woqi’ti’w metodi’ t.b. woqi’ti’w metodlari’ ko’p ha’m ha’r 
qi’yli’, solay da bolsa wolar pu’tin bir sistema si’pati’nda wo’zinin’ tiykarg’i’ 
belgileri, wazi’ypalari’ menen xarakterlenedi. Aytayi’q, woqi’ti’w metodlari’ 
woqi’ti’latug’i’n pa’nnin’ barli’q ta’repin qamti’y alatug’i’nday boli’wi’, wo’z-
ara bir-biri menen baylani’sli’, bir maqsetke qarati’li’wi’, woqi’wshi’lardi’n’ 
u’yreniwge tiyisli materiallardi’ wo’zlestiriwine, woni’ toli’q men’gere ali’wi’na 
sa’ykes ko’nlikpelerdi boldi’ri’wg’a ja’rdem yetiwi lazi’m. 
Qa’legen metod barli’q jerde qolayli’ ha’m u’nlesimli boli’p kele bermeydi. 
Soni’n’ mug’dari’n metod tan’lag’anda-tan’lag’an metodi’ni’n’ na’tiyjeli 
boli’wi’, waqi’tti’ u’nemlewge qolayli’li’g’i’na itibar beriliwi kerek. Qa’legen 
wori’nda qollani’la beretug’i’n universal metod bolmaydi’. Tek aktiv 
qollani’latug’i’n gu’rrin’ metodi’, grammatikali’q tallaw metodi’, shi’ni’g’i’w 
metodi’. 
Passiv metodlar: tayar tekstler menen islesiw metodlari’ bar. Metod tan’lawda 
mi’na jag’daylarg’a itibar beriwi kerek. 
1)Tan’lag’an metodti’n’ woqi’ti’wdi’n’ didaktikali’q printsipine juwap beriwi. 
2)Woqi’ti’wdi’n’ maqseti menen wazi’ypasi’na sa’ykes keliwi. 
3)Temani’n’ mazmuni’na sa’ykesligi. 
4)Woqi’ti’wshi’lardi’n’ jas wo’zgesheligine, bilimine, mu’mkinshiligine 
sa’ykes keliwi. 
5)Woqi’ti’wg’a berilgen waqi’tqa (si’yi’mli’li’g’i’) baylani’sli’g’i’, 
6)Mug’allimnin’ mu’mkinshiligin, woni’ qollani’wda joqari’dag’i’lardi’
yesapqa alg’anda jaqsi’ na’tiyje beredi. 

---

Worta mekteplerde qaraqalpaq tilin woqi’ti’wda to’mendegi metodlardi’ 
qollani’wg’a boladi’. 
1)Mug’allimnin’ so’zi tu’sindiriwi: 
Gu’rrin’, 
tildi 
faktlerin 
analizlew, 
grammatikali’q 
tallaw, 
a’debiy 
shi’ni’g’i’wdi’n’ 
tilin 
analizlew, 
shi’ni’g’i’w, 
ko’rgizbeli 
woqi’ti’w, 
problemalap woqi’ti’w, sabaqli’q penen islesiw, yekskursiya metoddari’. 
Mug’allim bull metodlardi’n’ qaysi’ tu’rin paydalani’w kerekligin tan’lap biliw 
kerek. Metodlardi’n’ barli’g’i’ birewine jaqsi’ na’tiyje bere bermewi mu’mkin. 
Ma’selen so’zlerdi tu’bir ha’m qosi’mshalari’n ayi’ri’wda, grammatikali’q 
belgilerin klassifaktsiyalawda gu’rrin’ grammatikali’q tallaw ha’m shi’ni’g’i’w 
metodlari’ aktiv qollani’ladi’. 
2)Mug’allimnin’ tu’sindiriwi. Tu’sindiriw ana tilin woqi’ti’wda yen’ aktiv 
metod boli’p kiyati’r.