Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

 

---

A’debiyatlar 
1.Bilimlendiriw haqqi’nda Ni’zam, 1997. 
2.Kadrlardi’ tayarlawdi’n’ milliy bag’darlamasi’, No’kis-1997. 
3.Karimov Đ. «Jas a’wladti’ u’nlesimli rawajlandi’ri’w» O’zbekstan 
progresstin’ tiykari’. 1997. 
4.G’ulmov A.Ona tilin wqitish printsiplari va metodlari, Toshkent-1992. 
6.Mirzaqulov A. Grammatikani wqitishning lingvistik asoslari, Toshkent-
1997. 
 
Ana tilin woqi’ti’wda qollani’latug’i’n uli’wma didaktikali’q printsipler 
Jobasi’: 
1.Didaktikali’q printsip haqqi’nda tu’sinik 
2.Ilimiy, sistemali’li’q printsipi 
3.Sanali’li’q, aktivlik printsipi 
4.Woqi’ti’wdi’n’ tu’siniklilik printsipi 
5.Ko’rsetpelilik printsipi 
6.Teoriya menen praktikali’q baylani’si’ printsipi 
 A’debiyatlar: 
1.Berdimuratov E., Pirniyazov K. Worta mekteplerde qaraqalpaq tilin 
woqi’ti’w metodikasi’, N-1988. 
2.G’ulamov A.Ona tilini wqitish printsiplari va metodlari. T-1992. 
3Nazarov S.O’zbek tilini wqitish metodikasi’, T,1992. 
4.Qozi’baev S.Qazaq tilin woqi’ti’w metodikasi’. Almati’-1990. 
Woqi’ti’w printsipleri mug’allimnin’ xi’zmetin ha’m woqi’wshi’ni’n’ biliw 
qa’biletliligin ani’qlawshi’ ko’rsetkish printsiplerdi bilmew yamasa wolardi’ 
wori’nli’ jerinde qollana almaw woqi’ti’wdi’n’ tabi’sli’ boli’wi’na kesent 
keltiredi. 
Woqi’w-ta’rbiya protsessi woqi’ti’wdi’n’ bilim beriwshi, ta’rbiyalawshi’ 
xi’zmetin iske asi’radi’. Pedagogikada bunday uli’wma tiykarg’i’ jag’daylar 
woqi’ti’w printsiplerin payda yetedi. 
Ulli’ pedagog Ya.A.Komenskiy pedagogika tariyxi’nda birinshi ret woqi’ti’w 
printsiplerin islep shi’qti’. Wol woqi’ti’wdi’ bilim ha’m ta’rbiya beriwdin’ 
tiykari’n (ekinshi) ani’qlap yen’ aldi’ menen bilim balag’a a’piwayi’ formada 
beriletug’i’ni’n’, son’ bilim menen ta’rbiya qosi’li’p ali’p bari’latug’i’ni’n 
ko’rsetedi. Sonda woqi’ti’wdi’n’ bilim ha’m ta’rbiya beriw printsipi a’melge 
asatug’i’ni’n da’liylledi J.J.Russo bolsa woqi’ti’wdi’n’ printsiplerin da’lillep 
ko’rsetpegen menen woqi’ti’wdi’n’ ta’biyiy ideyasi’n do’retti. Woni’n’ 
ko’rsetiwinshe balani’n’ ta’biyat penen baylani’s jasaw za’ru’rligi woqi’w 
protsessinin’ printsiplerinen yesaplanadi’. Woqi’ti’wdi’n’ printsiplerin 
to’mendegishe boli’p ko’rsetedi. 
1.Woqi’ti’wdi’n’ 
xali’q 
ideyasi’n 
sa’wlelendiretug’i’n 
woqi’ti’wdi’n’ 
ta’rbiyalawshi’ xarakteri. 
2.Woqi’ti’wdi’n’ sistemali’li’g’i’, jetiskenligi ha’m sa’ykesligi. 

---

3.Berilgen bilimnin’ bekkemligi, woqi’ti’wdi’n’ sanali’li’g’i’ ha’m aktivligi. 
4.Woqi’ti’wdi’n’ ko’rsetpeliligi. 
K.D.Ushinskiy bul printsiplerge psixologiyali’q ha’m pedagogikali’q jaqtan 
teren’ analiz beredi, woni’n’ barli’q ta’replerin wo’zinshe ani’qlaydi’. Solay
yetip wol woqi’ti’wda yen’ aktiv qollani’latug’i’n ha’m mug’allimler ushi’n 
qolayli’ 
bolatug’i’n 
printsiplerdi 
usi’nadi’. 
Oni’n’ 
ko’rsetiwinshe 
woqi’ti’wdag’i’ paydali’ printsiplerdin’ biri sistemali’li’q penen ko’rsetpelilik 
printsiplerdin’ boli’p yesaplanadi’. Sebebi, woqi’ti’w barli’q waqi’tta sistemali’ 
ha’m ko’rsetpelilik tiykari’nda ali’p bari’lsa wo’tilgen ha’r bir material 
woqi’wshi’g’a tu’sinikli ha’m an’sat boli’p beriledi. Na’tiyjede woqi’wshi’ 
wo’tilgen ha’r bir materialdi’ an’sat wo’zlestirip, wolardi’n’ bilimin ken’eytip, 
sana-sezimi 
rawajlanadi’. 
K.D.Ushinskiy 
ani’qlag’an 
printsiplerdin’ 
ha’mmesinde praktikada si’nap, wolardi’ yeksperimentten wo’tkerip 
ko’pshilikke usi’ng’an. Sonda K.D.Ushinskiydin’ woqi’ti’w printsiplerine 
bergen analizi boyi’nsha sistemali’q penen ko’rsetpelilik printsipleri unamli’ 
boli’p yesaplanadi’. 
Woqi’ti’w 
printsipleri 
woqi’ti’wdi’n’ 
wob’ektiv 
ni’zamli’li’qlari’n 
sa’wlelendiredi, woqi’ti’w barli’q waqi’tta woqi’p ati’rg’an adamg’a ta’rbiyali’q 
ta’sir 
yetedi, 
sebebi, 
woqi’ti’w 
adamdi’ 
ta’rbiyalawshi’ 
ha’m 
rawajlandi’ri’wshi’ faktor. Bul ni’zamli’li’q woqi’ti’wdi’n’ ta’rbiyalawshi’li’q 
printsipin ko’rsetedi. 
Pedagogika iliminde (ha’zir) woqi’ti’w printsiplerin belgilew ha’m wolardi’ 
gruppalarg’a bo’liw ma’seleleri tarti’sli’ boli’p kelmekte. Ayi’ri’m ilimpazlar 
woqi’ti’w printsiplerin woqi’ti’w metodi’ menen baylani’sti’ri’p ko’rsetkisi 
keledi. 
Đlimpazlar woqi’ti’w printsiplerinin’ birneshe sani’n ha’m woni’n’ ha’r bir 
tu’rli boli’p atali’wlari’n usi’nadi’. Solay bolsada woqi’ti’w ni’zamli’li’qti’ 
bildiretug’i’n ha’m sa’wlelendiretug’i’n ha’m woqi’w protsessin basqari’wg’a 
ja’rdem beretug’i’n printsipler saqlanbaqta. Jaslarg’a bilim ha’m ta’rbiya beriw 
wolardi’ sanali’ yetip shi’g’ari’w, ka’sipke bag’darlaw woqi’ti’wdi’n’ belgili 
printsipleri tiykari’nda a’melge asi’ri’ladi’. 
Woqi’ti’w jeke adamdi’ milliylik ruxta ta’rbiyalawdi’n’ bir ta’repi boli’p
yesaplanadi’. Woqi’ti’w jaslarg’a bilim, ta’rbiya beriwdin’ tiykari’, wol 
mug’allim xi’zmetinin’ tiykari’ boli’p, woqi’ti’wdi’n’ ta’rbiyalawshi’li’q 
xarakterge iye boli’w printsipin boladi’. 
Woqi’w materiali’ni’n’ mazmuni’ ha’m woni’ u’yreniwdin’ metodi’ ilimiy 
bilim bola-almaydi’ ha’m wo’ndiriske aktiv qatnasa almaydi’. Usi’nday 
woqi’ti’wdi’n’ ilim menen baylani’si’n ani’qlaytug’i’n tiykarg’i’ na’rse, 
woqi’ti’wdi’n’ ilimiylik printsipte boli’w za’ru’rligi payda boladi’. 
Bilim adamzat ta’jiriybesindegi belgili bir sistemada berilip bari’ladi’. Woni’ 
ta’rtipsiz ra’wishte yamasa wori’nsi’z woqi’wshi’g’a beriwge bolmaydi’. 
Woqi’ti’wdi’n’ usi’nday ta’repi sistemali’q printsipin keltirip shi’g’aradi’. 

---

 Yeger woqi’w protsessinin’ mazmuni’ wo’zlestiriwge qolayli’, jetkilikli, 
tu’sinikli bolmasa wol wo’z ma’nisin jog’altadi’. Sonli’qtan woqi’w 
materiali’ni’n’ qay da’rejede yekenligin ani’qlaytug’i’n jetkilikli pritsipi ju’zege 
keledi. Woqi’wshi’ni’n’ wo’zin qorshag’an du’n’yani’ seziw wobrazlari’ arqali’ 
sa’wlelendiriwi, woqi’ti’wdi’n’ komponentlerine tiyisli. Woqi’w protsessinin’ 
bunday ta’repi ko’rsetpeli printsiptin’ boli’wi’na ali’p keledi. 
Woqi’wshi’ni’n’ bilimdi tu’siniwi ushi’n biliwge bolg’an joqari’ da’rejedegi 
aktivligi kerek. Aktivlik bolmasa wo’tilgen material tez umi’ti’ladi’. Mine, bul 
(ba’ntte) woqi’wshi’ni’n’ u’yreniwdegi sanali’li’q ha’m aktivlik printsipin 
keltirip shi’g’aradi’. 
Woqi’wshi’ni’n’ wo’tilgen materialdi’ toli’q wo’zlestirip ali’wi’ ushi’n bilim 
ha’m uqi’pli’li’q ja’ne ko’plikpeler bekkem boli’wi’ kerek. Bul woqi’wshi’larg’a 
bilim beriwdegi bekkemlilik printsipi boladi’. 
Mekteplerde 
shi’ni’g’i’wlardi’ 
gruppali’q, 
klass 
sabaq 
formasi’nda 
sho’lkemlestiriw qabi’l yetilgen. Sonda woqi’wshi’ wo’zinin’ jeke xarakterinin’ 
wo’zgesheligine 
sa’ykes 
woylaydi’, 
bastan 
keshiredi. 
Woqi’ti’wdi’n’ 
na’tiyjeliliginin’ arti’wi’na jeke qatnas jasawdi’n’ a’hmiyeti ulli’, mug’allimler 
wo’z praktikasi’nda buni’ buri’nnan biledi. 
Woqi’ti’w protsessinin’ bunday wo’zgesheligi jeke woqi’ti’w printsipinde 
sa’wlelendi.