Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

Didaktika— grektin’ didarfiros degen so’zi boli’p, woni’n’ tiykarg’i’ ma’nisi 
«oqi’taman» degendi an’latadi’. Pedagogikali’q bilim beriw ha’m woqi’ti’w 
teoriyasi’n jetilistiretug’i’n bo’limi. 
Didaktikali’q printsipler—oqi’ti’wdi’n’ tiykarg’i’ printsipleri. Bilim menen 
ta’rbiyani’ wo’z-ara ti’g’i’z baylani’sli’ qarag’anda didaktikali’q printsipler 
jaslarg’a bilim ha’m ta’rbiya beriwdin’ negizgi printsipleri boli’p yesaplanadi’. 
Tiykarg’i’ printsiplerdi bir-birinen ayi’ra biliwimiz kerek. 
a)Uli’wma didaktikali’q printsip—bul barli’q pa’nge tiyisli printsip. Solay da 
didaktikali’q printsipler ha’r bir pa’nnin’ woqi’w materiali’ni’n’ xarakteri menen 
mazmuni’na sa’ykes, wo’zine ta’n wo’zgesheliklerine sa’ykeslenip qollani’wdi’ 
talap yetedi. 
b)Jeke pa’nlerge ta’n printsip—bul ayi’ri’m pa’nlerdin’ materiali’ni’n’ 
xarakterine baylani’sli’ qollani’latug’i’n printsip. Ma’selen, qaraqalpaq tiline, rus 
tiline t.b. woqi’ti’w printsipleri. 
Didaktikali’q printsipler woqi’w-ta’rbiya islerinin’ zan’li’ sistemasi’n 
ko’rsetedi, mug’allimnin’ woqi’ti’w isinde na’tiyjelilikke yerisiwinin’ yen’ 
kerekli sha’rti boli’p yesaplanadi’. Didaktikali’q printsipler bir-birine ti’g’i’z 
baylani’sli’ sistemada du’zilgen. Wolardi’ bir-birine baylani’sti’rmay, ayri’m-
ayri’m qollani’w jaqsi’ na’tiyje bermeydi. 
1)Qaraqalpaq tilin woqi’ti’wda ilimiylik printsipin qollani’w ushi’n, 
birinshiden, woqi’wshi’larg’a til bilimindegi izertlenip, qa’liplesken, belgili bir 
sistemag’a tu’sken mag’li’wmatlardi’ g’ana usi’ni’wg’a boladi’. Mi’sali’, atli’q, 
kelbetlik, sanli’q t.b. boyi’nsha til iliminde jeterli teoriyali’q juwmaqqa 
tiykarlang’an mag’li’wmatlardi’ usi’ni’w. Yekinshiden, programmag’a sa’ykes 
du’zilgen sabaqli’qtag’i’ materiallardi’n’ xarakterri wolardi’n’ ilimiylik sapasi’n 
ta’miyin yetiwi kerek. U’shinshiden, anaw ya mi’naw til qubi’li’si’n til 
sistemasi’na baylani’sli’ tu’rde u’yretiw arqali’ g’ana woqi’ti’wdi’n’ ilimiylik 
printsipi iske asi’p woti’radi’. Woqi’wshi’lar pa’nler arqali’ g’ana ilimnin’ 
nezizlerin u’yrenedi. 
Qaraqalpaq tilinin’ mektep grammatikasi’ ilimiy grammatikag’a su’yenedi, 
woqi’w programmasi’ usi’ printsip tiykari’nda du’zilip, qaraqalpaq tilinin’ 
grammatikali’q, leksikali’q ha’m fonetikali’q quri’li’si’ni’n’ tiykarg’i’ 
ni’zamli’li’qlari’n, worfografiyali’q, punktuatsiyali’q rejelerin, woqi’wshi’ni’ 
ilim tiykarlari’ menen qurallandi’ri’wdi’ na’zerde tutadi’. 
Qaraqalpaq tili metodikasi’ didaktikali’q ilimiylikti usi’ ko’z-qarasta ali’p 
bari’wdi’ talap yetedi. Mi’sali’, fonetikali’q materialdi’ wo’tpey turi’p, 
morfologiyali’q 
materialdi’ 
wo’tiwge 
bolmaydi’, 
al 
morfologiyali’q 
materiallardi’ wo’tpey turi’p, sintaksislik materiallardi’ wo’zlestiriw mu’mkin

---

yemes. Sonli’qtan, woqi’wshi’g’a qaraqalpaq tili boyi’nsha beriletug’i’n bilim 
ilimiy printsipke su’yenip izbe-iz, sistemali’ tu’rde berilip woti’ri’ladi’. 
5) Qaraqalpaq tilin woqi’ti’wda teoriya menen praktikani’ baylani’sti’ri’w 
printsipi degennen ken’ ma’ni—oqi’ti’wdi’ turmi’s penen baylani’sti’ri’w, 
alg’an bilimin praktikada qollani’wg’a u’yretiw, woni’ wo’ndiris penen 
ja’miyetlik iste qollana biliw degendi tu’sinemiz. 
Bul barli’q teoriyali’q bilim turmi’stan, a’debiy shi’g’armalardan ali’ng’an 
mi’sallar menen da’lillengen, qoni’mli’ ha’m isenimli boli’wi’ sha’rt. 
Woqi’wshi’lardi’n’ wo’zlerinin’ iyelegen teoriyali’q bilimlerin praktikada (jazba 
ha’m so’ylew) tvorchestvoli’q jaqtan duri’s paydalana biliwi, teriyali’q bilim 
tiykari’nda 
turmi’s 
iskerligine 
tayarlani’w 
protsessinin’ 
rawajlani’wi’, 
kommunistlik quri’li’sti’n’ aktiv iskeri boli’wg’a yerisiwi talap yetiledi. 
Sabaq protsessii, woni’n’ sistemasi’, qaraqalpaq tili boyi’nsha bilimdi 
teoriyali’q ha’m praktikali’q jaqtan woqi’wshi’ni’n’ toli’q wo’zlestiriwine 
qarati’ladi’. Woqi’ti’w protsessinde sabaqta ha’m sabaqtan ti’s islenetug’i’n 
barli’q praktikali’q jumi’slar, aytayi’q, wo’tkendi yeske tu’siriw, taza temani’ 
bekkemlew, u’y tapsi’rmasi’ ha’m woni’ tekseriw, awi’zsha ha’m jazba de 
wori’nlanatug’i’n shi’ni’g’i’w jumi’slari’ t.b. tek g’ana woqi’wshi’lardi’n’ alg’an 
teoriyali’q 
bilimin 
praktikali’q 
jaqtan 
qollana 
biliw 
ko’nlikpelerin 
rawajlandi’ri’wg’a bag’darlang’an boli’wi’ sha’rt. 
2)Woqi’wshi’lardi’n’ berilgen bilimdi sanali’ men’gerip ali’wi’ ushi’n 
wolardi’n’ aktiv boli’wi’ u’lken a’hmiyetke iye. Aktivlilik sabaqqa 
qi’zi’g’i’wshi’li’q 
na’tiyjesinde 
kelip 
shi’g’adi’. 
Bul 
jag’day 
sabaq 
protsessindegi ko’p na’rselerge—mug’allimnin’ sabaqti’n’ aldi’na duri’s maqset 
qoya ali’wi’na, woni’ pedagogikali’q ha’m psixologiyali’q talapqa say 
sho’lkemlestire biliwine, sabaqti’n’ turmi’s penen, ko’rsetpelilik penen, 
woqi’wshi’lardi’n’ tvorchestvoli’q isi menen mug’allimnin’ sabaq maqsetine 
i’layi’q duri’s usi’l tan’lay ali’wi’ t.b. baylani’sli’. 
Woqi’wshi’lardi’n’ qaraqalpaq tilinen sanali’ bilimge iye boli’wi’ ushi’n 
mi’nalardi’ yesapqa ali’w za’ru’r. 
a) material ko’lemi programmag’a sa’ykes belgili normada klassqa, 
woqi’wshi’lardi’n’ jas wo’zgesheligine, bilimine, ku’shine sa’ykes boli’wi’ 
kerek. 
b) ha’r qanday jan’a material wo’tkendegi temalar menen worganikali’q 
baylani’sta boli’wi’ sha’rt: 
v) ha’r bir tema woqi’wshi’larg’a tu’sinikli, ani’q, wolardi’n’ uqi’bi’na say 
boli’wi’ teoriyali’q material praktikali’q jumi’slar menen ti’g’i’z baylani’sta 
ali’p bari’li’wi’ tiyis: 
g)mug’allim wo’z jumi’slari’nda pedagogika, psixologiya ilimlerinin’ 
jetiskenliklerin puxta paydalani’p, bari’wi’ kerek: 
d)mekteptin’ aldi’n’g’i’ ta’jiriybeleri wori’nli’ ha’m ken’ tu’rde qollani’li’p 
bari’li’wi’ 
lazi’m. 
Mine, 
usi’nday 
sha’rtli 
jag’daylar, 
birinshiden, 

---

woqi’wshi’lardi’n’ ana tilin u’yreniw protsessindegi aktivlikke tiykar bolsa,
yekinshiden, wolar sanali’ bilim ali’wg’a so’zsiz ja’rdem yetedi. 
4) Woqi’ti’wdi’n’ ko’rsetpeliligin didaktikali’q printsiplerdin’ tiykarg’i’ 
tu’rlerinin’ biri retinde woqi’wshi’larg’a ana tili boyi’nsha bilim beriwde 
ayri’qsha wori’n tutadi’. Qaraqalpaq tilin woqi’ti’wda ko’rsetpelilik pritsntsipin 
qollani’w—qaraqalpaq tili boyi’nsha programmali’q materialdi’ sanali’ 
iyelewdegi basli’ sha’rtlerdin’ biri. 
Mine, soni’n’ ushi’n da mektepte mug’allim sabaqti’n’ ko’rsetpelilik 
printsipine ko’birek itibar berip qarawg’a tuwra keledi. A’sirese, woqi’wshi’lar 
qansha jas bolsa, grammatikali’q materialdi’ men’geriw, tu’siniw sonsha qi’yi’n 
boladi’.

---