Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerdi woqi’ti’w 
Qaraqalpaq tilin woki’ti’wda tildin’ barli’q tarawlari’ izbe-izlikte u’yreniledi. 
Bul bug’darda beriletug’i’n bilim, teoriyali’q mag’li’wmatlar, til ilimindegi 
son’g’i’ jetiskenlikler boyi’nsha beriledi. 
Qaraqalpaq tili kuri’si’ni’n’ tarawlari’ wo’z-aldi’na qaralg’an menen wolardi’ 
woqi’ti’wda ha’r bir tarawdi’n’ wo’zgeshelikleri, wolardi’n’ bir-birine qatnasi’
yesapqa ali’nadi’. 
Til bo’limleri arasi’ndag’i’ baylani’s bir-birinen aji’rati’lmaydi’, ma’selen, 
leksika, fonetika, morfologiya bo’limleri Sintaksis bo’limin woki’ti’wda yeske 
tu’siriledi, wondag’i’ formalar ayti’ladi’. 
Sintaksis bo’limi yeki klassta 8-klassta jay ga’ptin’ sintaksisi woqi’ti’lsa, 9-
klassta qosta ga’ptin’ sintaksisi woqi’ti’ladi’. 
Qospa ga’ptin sintaksisin u’yreniw bari’si’nda woqi’wshi’lar qospa ga’ptin’ 
tu’rlerin, wondag’i’ jay ga’plerdin’ baylani’si’w usi’llari’n, jay ga’plerdin’ 
wori’n ta’rtibin ha’m ma’nilik belgilerin toli’q xa’m ani’q tu’rde bilip aladi’. 
Qospa ga’pti woqi’ti’w jay ga’ptin’ sintaksisin woqi’ti’wg’a qarag’anda 
birqansha qi’yi’n ha’m qospali’. Sebebi, qospa ga’pti woqi’ti’wda mug’allim 
woqi’wshi’lardi’n’ duri’s, sanali’ tu’sinip ali’wi’ ushi’n ha’r qi’yli’ 
metodlardan: gu’rrin’, qadag’alaw, ko’rgizbelilik, tu’sindiriw, sali’sti’ri’w 
usi’llari’nan duri’s paydalani’wi’ tiyis. 
Qospa ga’ptin’ wo’zi u’lken yeki bo’limnen ibarat. Bul bo’limler arasi’nda 
bekkem baylani’s bar. Wo’ytkeni, woqi’wshi’lar da’slep dizbekli qospa ga’p 
haqqi’nda tu’sinik alg’annan keyin, bagi’ni’n’qi’li’ qospa ga’p tuwrali’ 
materialdi’ an’sat bilip aladi’. Sebebi dizbekli ha’m bag’i’ni’n’ki’li’ qospa 
ga’pler arasi’nda aytarli’qtay ayi’rmashi’li’q jok. Dizbekli qospa ga’p penen 
bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerde jay ga’plerdin’ sani’, wori’n ta’rtibi birdey. 

---

Tek wolardag’i’ jay ga’plerdin’ bir-biri menen baylani’si’nda ayi’rmashi’li’q 
bar. Usi’ ayi’rmashi’li’qlar ko’rsetpeli qural usi’li’nda tu’sindiriliw kerek. Sonda 
bul yeki bo’lim arasi’ndag’i’ baylani’s, wolardi’n’ wo’zgesheligi ani’qlanadi’. 
Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’ptin’ birinshi jay ga’pi yekinshi jay ga’p penen 
bayanlawi’shli’q formalar yaki feyil formalari’ menen baylani’sqanli’qtan 
bag’i’ni’n’qi’ baylani’sti’ du’zip keledi. Na’tiyjede birinshi ga’p bag’i’ni’n’qi’li’ 
boli’p yekinshi ga’pke (bas ga’pke) baylani’sadi’ ha’m bag’i’ni’n’qi’li’ qospa 
ga’pti du’zedi. Qospa ga’ptegi bunday belgilerdi ani’qlaw teoriyali’q materiallar 
tiykari’nda 
u’yretiledi. 
Bag’i’ni’n’qi’li’ 
qospa 
ga’plerdi 
u’yretiwde 
sali’sti’rmali’li’q, analiz-sintez usi’llari’ a’hmiyetli boli’p yesaplanadi’. Sebebi, 
bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerdin’ birewi yekinshisine sali’sti’ri’li’p 
tu’sindirilgende, wolardi’n’ uqsasli’g’i’ yaki ayi’rmashi’li’g’i’ ani’qlanadi’. 
Bunday uqsasli’q yaki ayi’rmashi’li’q sali’sti’ri’w arqali’ tu’sindirilse, 
woqi’wshi’lardi’n’ woylawi’ qa’liplesip bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerdin’ 
ma’nilik tu’rlerin (to’mendegishe) bilip ali’w mu’mkin. 
Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’ptegi jay ga’plerdin’ baylani’si’n (a’sirese feyil 
formalari’ ha’m qatnasi’q so’zler arqali’ baylani’si’n) sali’sti’ri’w arqali’ 
u’yretiw: 
2.Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’ptegi jay ga’plerdin’ ma’nilik belgilerin, wori’n 
ta’rtibin sali’sti’ri’w arqali’ ani’qlaw: 
3.Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’p penen dizbekli qospa ga’p komponentlerinin’ 
bir-birinen wo’zgesheligin belgilew: 
4.Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’ptegi jay ga’plerdin’ bir-birine g’a’rezliligin 
formalar arqali’ tu’sindiriw ha’m t.b. 
Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerdi woqi’ti’wda to’mendegi wazi’ypalar belgilep 
ali’ndi’: 
Woqi’wshi’lardi’n’ bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’p boyi’nsha teoriyali’q bilimge 
iye boli’wi’n ta’miyinlew: 
b) Bul boyi’nsha woqi’wshi’lardi’n’ alg’an bilimin sistemalasti’ri’w: 
v) Woqi’wshi’lardi’n’ bilimin bekkemlew maqsetinde shi’ni’g’i’w jazdi’ri’w, 
a’meliy jumi’slardi’ sho’lkemlestiriw: 
g) Woqi’wshi’lar ushi’n bir neshe sorawlar tayarlap wog’an juwap 
qaytari’wg’a a’detlendiriw. 
d) Wo’tilgen material tiykari’nda kishi ko’lemdegi tekst du’ziwge 
woqi’wshi’lardi’ a’detlendiriw t.b. 
Qaraqalpaq tilindegi bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerdi ma’nilik ha’m quri’li’si’ 
jaqtan bo’liwde da’slep bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’pler ma’nilik tu’rlerge bo’linip 
qarali’nadi’ ha’m ma’nilik tu’rlerdin’ qanday usi’l menen du’ziletug’i’nli’g’i’ 
yaki quri’li’si’ boyi’nsha tu’rleri so’z yetiledi. 
Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerdi ma’nilik tu’rlerige bo’liw belgili bir 
printsipke tiykarlanadi’ wolardag’i’ jay ga’plerdin’ ma’nilik qatnaslari’ na’zerde 
tuti’ladi’. 

---

Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerdin’ ma’nilik tu’rlerin woqi’ti’wda wolardi’n’ 
ma’nilik tu’sinigine itibar berilmey, qollani’li’w da’rejesine di’qqat 
awdari’ladi’.
A’sirese, bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’p dizbekli qospa ga’pke qarag’anda tilimizde 
ko’birek qollani’ladi’. Bul wo’zgesheliklerdi u’yreniwden woqi’wshi’lar 
baylani’sli’ so’ylep, bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerdin’ ma’nilik tu’rlerin ayi’ri’p 
biledi. Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerdin’ ma’nilik tu’rlerin woqi’ti’w bari’si’nda 
ko’rsetpeli qurallardan paydalani’w a’hmiyetli boli’p yesaplanadi’. 
Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerdin’ ma’nilik bo’liniwlerin, wolardi’n’ bir-birinen 
wo’zgesheliklerin sorawlar arqali’ ani’qlaw, wolardi’n’ belgilerin tu’sindiriw, 
mi’sallar ja’rdeminde da’liylewler na’tiyjesinde woqi’wshi’lar bekkem bilimge iye 
boladi’. 
Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’ptin’ ma’nilik tu’rlerin mi’sallar yaki ani’qlamani’ 
awi’zeki ayti’w ja’ne tu’sindiriw menen u’yretiw jetkiliksiz. Sebebi, woqi’wshi’ 
materialdi’ tu’sinip, ani’qlamani’ bilgen menen materialdi’n’ tiykarg’i’ belgilerin, 
wolardag’i’ wo’zgesheliklerdi toli’q an’lay almaydi’. Wol ushi’n ko’rsetpe quralg’a 
mi’sallar jazi’p, wolar sali’sti’ri’li’p u’yretilse, wo’tilgen materialdi’n’ barli’q 
ta’replerin woqi’wshi’ biledi. 
Bag’i’ni’n’qi’ ga’ptin’ sha’rt meyil formasi’ menen baylani’si’wi’nan 
bag’i’ni’n’qi’li’ ga’p du’ziledi, wolardi’n’ ayi’rmashi’li’g’i’n ani’qlawda mi’sallar 
sali’sti’ri’ladi’. Wo’ytkeni, sha’rt meyil formasi’ menen bag’i’ni’n’qi’li’ ga’pler 
ha’m (du’zilmesten) dizbekli qospa ga’pler de du’ziliwi mu’mkin. Wolardi’n’ 
dizbekli yaki bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’p yekenligin mi’sallardi’ sali’sti’ri’w 
arkali’ ani’qlawg’a boladi’. Mi’sali’: Usi’nnan jazatayi’m uyi’qlap ketse, awhali’ 
ku’ta’ qi’yi’n boladi’ (da’nekersiz dizbekli qospa ga’p). 
Atasi’ ko’rgenli bolsa, balasi’ biygu’na qol baylamaydi’ (bag’i’ni’n’qi’li’ qospa 
ga’p). 
Bul mi’sallardi’n’ dizbekli yaki bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’p yekenligin 
ani’qlawda is-ha’rekettin’ wori’nlani’w bari’si’ yesapqa ali’nadi’. 
Woqi’wshi’lar usi’nday mi’sallardi’ ayti’p yaki jazi’p wolardi’n’ ma’nilik 
belgilerin, qollani’li’w wo’zgesheliklerin bilip ali’w mu’mkinshiligine iye boladi’. 
Bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’ptin’ waqi’t, sha’rt, sebep, bag’i’ni’n’qi’ tu’rleri, jay 
ga’plerdin’ baylani’si’w usi’llari’ to’mendegi tablitsa menen u’yretiledi.