Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

So’z jasalIw
§ 8. So’z jasalıw tarawı haqqında tu’sinik
So’z jasalıw til haqqındag’ı ilimnin’ ayrıqsha, o’z aldına bo’lek tarawı bolıp, onda so’zlerdin’ jasalıwı, jan’a so’z jasawdın’ nızamlılıqları, usılları, quralları u’yreniledi. Ol til biliminin’ ayrıqsha tarawı sıpatında tu’rkiy tillerde o’tken a’sirdin’ 50 — 60-jıllarında qa’liplese basladı. Sog’an shekem so’z jasalıw tarawının’ u’yrene-tug’ın ma’seleleri morfologiyada qaralatug’ın edi.
So’z jasalıw tarawının’ izertlew birligi — tilde burınnan bar so’zlerden tildin’ ishki nızamlılıqlarına sa’ykes jasalg’an jan’a ma’nidegi do’rendi so’zler. Do’rendi so’z degende qanday da bir so’z jasaw usılının’ ja’rdeminde jasalg’an jan’a leksikalıq ma’ni bildiretug’ın birlikti tu’sinemiz. Ma’selen, balıqshı, birle, qaraqalpaqsha ha’m t.b. so’zler affiksler menen jasalg’an jan’a ma’nidegi do’rendi so’zler bolsa, Qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti, BMSH, tasbaqa, dos-dushpan ha’m t.b. so’zler so’z qosılıw usılı menen jasalg’an jan’a ma’nidegi qospa so’zler. Sonday-aq do’rendi so’zler bulardan basqa da usıllar ja’rdeminde jasaladı. So’z jasalıw tarawı usınday do’rendi so’zlerdin’ qalay, qanday usıllar ha’m qurallar menen jasalıwın, do’rendi so’zlerdin’ so’z shaqaplarına qatnasın izertleytug’ın til biliminin’ tarawı bolıp esaplanadı.
So’zlik quramnın’ jan’a do’rendi so’zler menen tolıg’ıw jolları, jan’a so’z jasaw usılları, jan’a so’zlerdi jasawshı qurallar so’z jasalıw tarawında u’yreniletug’ın tiykarg’ı ma’seleler bolıp esaplanadı.
So’z jasalıw tarawı til biliminin’ basqa tarawları menen tıg’ız baylanıslı. Birinshi gezekte ol leksikologiya menen izertlew obiektinin’ bir bolıwına baylanıslı o’z ara qatnasta boladı. Leksikologiyada da, so’z jasalıwda da u’yreniletug’ın til birligi – so’z. Biraq so’z ha’r tarawda ha’r tu’rli bag’darda u’yreniledi. Leksikologiyada so’zlik quramdag’ı barlıq so’zlerdin’ ma’nileri, qollanılıw o’zgeshelikleri, til stillerine qatnası ha’m t.b. ta’repleri, so’z jasalıwda tek do’rendi so’zlerdin’ jasalıw o’zgeshelikleri izertlenedi. Al so’zlik quramnın’ rawajlanıwının’ tiykarı so’z jasaw ekenin esapqa alsaq bul eki taraw arasında tıg’ız baylanıs bar ekeni anıq boladı.
So’z jasalıw tarawının’ morfologiyadan bo’linip shıg’ıwının’o’zi olardın’ bir-biri menen tıg’ız baylanıslı ekenin tastıyıqlaydı. Do’rendi so’zlerdin’ affiksleri menen jasalıwı, affiksler arasında bir xızmetten ekinshi xızmetke ko’shiw qubılısı, so’z jasawshı affikslerdin’ so’z shaqapları menen baylanıslı bolıwı eki taraw arasında ajıralmas baylanıstı ko’rsetedi.
So’z jasalıwdın’ sintaksis tarawı menen baylanısı qospa so’zler menen sintaksislik so’z dizbekleri arasındag’ı baylanıstan ko’rinedi. Qospa so’zler sintaksislik so’z dizbekleri sın’arlarının’ uzaq waqıtlar dawamında birge qollanılıwınan payda boladı, sebebi qa’legen eki so’z so’z qosılıw usılı menen jan’a qospa so’zdi payda etpeydi. Ma’selen, Xojeli — izafet usılında baylanısqan so’z dizbeginen, tasbaqa — jupkerlesiw usılında baylanısqan so’z dizbeginen payda bolg’an so’zler. Ayırım birlikler birde qospa so’z, birde so’z dizbegi boladı: aqsaqal (qospa so’z) — aq saqal (so’z dizbegi), bu’gin (qospa so’z) — bul ku’n (so’z dizbegi) ha’m t.b.