Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 38. Feyildin’ ma’ha’l formaları ha’m
olаrdın’ stillik qollanılıwı
Feyilden an’lasılg’an is-ha’reket belgili bir waqıt penen baylanıslı boladı. Is-ha’rekettin’ isleniwinin’ waqıtqa qatnaslıg’ı feyildin’ grammatikalıq ma’ha’l kategoriyasına iye ekenligin bildiredi. Ma’ha’l kategoriyası so’ylew waqtına baylanıslı birneshe waqıtlıq o’zgeshe-liklerge iye bolıp keledi.
Bul o’zgeshelikler is-ha’rekettin’ so’ylew waqtınan burın, so’ylew waqtı menen bir waqıtta, yamasa so’ylew waqtınan son’ islengen ha’reketlerdi bildiredi. Mısalı: oqıdım, oqıg’an, oqıptı, oqıg’an edi (o’tken) ; oqıp atırman, oqıp ju’r, oqımaqta (ha’zirgi), keledi, baradı, oqıyjaq, oqımaqshı (keler ma’ha’l).
Feyildin’ ma’ha’lleri barlıq feyiller arqalı bildirile bermeydi. Olar, ko’binese anıqlıq meyil ha’m kelbetlik feyilge qatnaslı bolıp keledi. Feyildin’ basqa meyilleri, hal feyil ha’m ha’reket atı feyilleri betlik qosımtaların qabıl etip, anıqlıq meyil formasına o’tkennen keyin ma’ha’l ma’nisine iye boladı. Mısalı: aldı, oqıdı, baraman, oqıyman, oqıppan, oqıp edi, barıp edi t.b.
Feyildin’ ma’ha’l kategoriyası so’ylew waqtına qatnas ha’m morfologiyalıq formasına qaray, o’tken ma’ha’l, ha’zirgi ma’ha’l ha’m keler bolıp u’sh tu’rge bo’linedi.
O’tken ma’ha’l formaları. Is-ha’rekettin’ so’ylew waqtınan burın islengenin ya islenbegenin bildiretug’ın feyil formalarına o’tken ma’ha’l feyilleri delinedi.
Feyildin’ o’tken ma’ha’li to’mendegi ma’ha’l formaları arqalı bildiriledi: 1) anıqlıq meyildin’ -dı -di (-tı -ti ) (keldim, keldin’, keldi); 2) kelbetlik feyildin’ -g’an -gen (barg’anman, barg’ansan’, barg’an); 3) Hal feyildin’ -ıp -ip - p + betlik qosımta: barıppan, barıpsan’, barıptı.; 4) -g’an-gen +edi, -tug’ın +edi t.b.; 5) -ıp -ip -p qosımtalı hal feyil +feyil +ko’mekshi feyil: (terip aldı, barıp keldi, shıg’ıp ketti t.b.; 6) kelbetlik feyildin’ -g’an -gen, anıqlıq meyildin’ -dı -di +eken tolıqsız feyili: alg’an eken, o’tken eken, baradı eken, keledi eken, o’tedi eken t.b.
O’tken ma’ha’ldin’ bul formaları qollanılıwına qaray birneshe manilik o’zgesheliklerge iye bolıp, o’z ara sinonim bolıp keledi.
Ha’zirgi ma’ha’l formaları. Is-ha’rekettin’ so’lew waqtı menen bir waqıtta bolg’anın ya bolmag’anın bildiretug’ın feyil formalarına ha’zirgi ma’ha’l feyili dep ataladı.
Ha’zirgi ma’ha’l to’mendegi feyil formaları arqalı bildiriledi:
a) otır, tur, ju’r, jatır feyillerine betlik qosımtaları tikkeley yamasa hal feyildin’ -ıp -ip -p formaları arqalı qosılıp ha’zirgi ma’ha’l ma’nisin bildiredi. Mısalı: otırman, ju’rmen, otırıppan, ju’rippen, turmız, turıppız t.b. Sonday-aq bul feyiller betlik qosım-tasız turıp ta ha’zirgi ma’ha’l ma’nisinde qollanıladı. Mısalı: U’lken stolda qaraparen’, dumalaq ju’zli jigit otır (X.S.). Mallar jaylawda ju’r t.b.;
b) аtаwısh feyilinin’ (ı -i) -wda-wde, -maqta -mekte qosımtası arqalı an’latıladı. Mısalı: rawajlanıwda, gu’lleniwde, rawajlanbaqta, gu’llenbekte t.b.
Ha’zirgi ma’ha’l formaları stillik xızmette qollanılg’anda o’z ara bir-biri menen sinonim bolıp keledi. Mısalı: islep atırman - islemektemen, islep ju’r- islep atır- oqıp tu’r, oqıp atır-oqımaqta t.b.
Keler ma’ha’l formaları. Is-ha’rekettin’ so’ylew waqtınan son’ islengenin ya islenbegenin bildiretug’ın ma’ha’l formasına keler ma’ha’l feyili delinedi. Keler ma’ha’l feyilinin’ ma’nisi to’mendegi ma’ha’l formaları arqalı bildiriledi:
1) -a, -e, -y qosımtaları hal feyilge betlik qosımtasının’ qosılıw arqalı: jazaman, jazasan’, jazadı; kelemen, kelesen’, keledi; isleymen, isleysen’, isleydi;
2) -ar/-er, -r; -mas/mes +betlik qosımtası arqalı: jazarman, jazarsan’, jazadı; kelmespen, kelmessen’, kelmes t.b.
3) (-a,-e,-y ) jaq+ betlik qosımtası: barajaqpan, barajaqsan’, barajaq t.b.
4) -maqshı/mekshi+betlik qosımtası arqalı: barmaqshıman, barmaqshısan’, barmaqshı t.b.
Keler ma’ha’l formaları da o’z ara sinonimlik qatar du’zip, stillik xızmet atqaradı. Mısalı: oqıyjaqpan-oqımaqshıman, oqıyjaqsan’-oqımaqshısan’, oqıyjaq-oqımaqshı t.b.
Keler ma’ha’l formaları geyde basqa ma’ha’l ma’nilerin de de qollanıladı. Mısalı: Bizler No’kis qalasında turamız (ha’zirgi keler ma’ha’l ma’nisinde). 2. Bir ku’ni Arıq mergennin’ qasına bir qız keledi (o’tken ma’ha’l ma’nisinde). t.b.