Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 44. Feyildin’ bolımlı ha’m bolımsız formalarının’ stillik qollanılıwı
Feyiller is-ha’rekettin’ haqıyqıy isleniw ya islenbew mu’mkin-shiligine qaray bolımlı ha’m bolımsız formalarda qollanıladı. Feyildin’ bolımlı tu’ri is-ha’rekettin’ islengenin, islenip atırg’anın, yamasa endi islenetug’ının, onın’ bolımsız tu’ri ha’rekettin’ islenbegenin bildiredi: keldi-kelmedi, ayttı-aytpadı, kelgen-kelgen emes, kelgen joq t.b.
Feyildin’ bolımlı tu’rinin’ arnawlı grammatikalıq forması joq. Onın’ bolımlılıq ma’nisi bolımsızlıq ma’nige qarama-qarsı bolımlı ma’nide aytılg’an feyiller arqalı bildiriledi.
Bolımsızlıq, ma’ni, tiykarınan, belgili grammatikalıq qurallar -ma//-me (-ba//-be, -pa//- pe) ha’m janapaylıq xızmettegi emes, tolıqsız feyil ha’m joq so’zi arqalı an’latıladı.
— Ma forması. Feyildin’ bolımsızlıq -ma forması tu’bir ha’m do’rendi tu’bir feyillerge basqa so’z o’zgertiwshi qosımtalardan burın qosıladı: oqı-ma-dı-m, ko’rin-bey-di, uyqıla-mas-tan t.b.
Feyildin’ -ma bolımsızlıq formasının’ xızmeti feyillerge qosılıwı jag’ınan u’sh tu’rli o’zgeshelikke iye bolıp keledi:
1) qospa feyillerdin’ tiykarg’ı feyiline qosıladı: u’ndemey ju’r, egilmey qaldı, uyqılamastan jatır t.b.;
2) ko’mekshi feyilge qosıladı: oqıy almadım, kele almadım t.b.; 3) eki feyilge de qosıladı: aytpay qoymadı, oqımay qoymadı, islemey ju’rme, aytpasa bolmaydı t.b.
Feyillerge bul u’sh tu’rli bolıp qosılıwdın’ geypara stillik o’zgeshelikleri bar.
Da’slepki eki tu’rli qosılıwda qospa feyillerdegi bolımsızlıq ma’nidegi dara feyiller menen sinonim bolıp qollanıladı. U’shinshi tu’rinde eki komponentke de bolımsızlıq formanın’ qosılıwınan bolımlılıq ma’ni bildiriledi: egilmey qalmaydı (egiledi), almay qoymaydı (aladı), oqımay ju’rme (oqı)t.b.
Bul u’shinshi tu’rinde da’slepki eki tu’rine qarag’anda intonatsiya biraz ko’terin’ki aytılıp, ta’sirlilikke iye boladı.
Emes forması. Bul forma kelbetlik feyildin’ -g’an, -tug’ın, -ar, -jaq, -maqshı ha’m siyregirek ha’reket atının’ -w, -maq qosımtalı tu’rlerine qosılıp feyildin’ bolımsız formasın jasaydı. Mısalı: barg’an emes, kelgen emes, tınar emes, barajaq emes. Kelmekshi emes, jazıw emes, islew emes, almaq emes, kelmek emes t.b.
Bolımsız emes forması keler ma’ha’l -(a) jaq qosımtalı bolımsız tu’rine qosılıp kelgende bolımlılıq ma’ni an’latadı: kelmeyjaq emes (keledi), oqımayjaq emes (oqıydı) t.b.
Joq forması. Bolımsız formanın’ bul tu’ri kelbetlik feyildin’ -g’an//-gen, siyregirek ha’reket atının’ -w qosımtalı tu’rine qosılıp, feyildin’ bolımsız formasın jasaydı: barg’an joq, jazg’an joq, aytqan joq, barıw joq, keliw joq, kelmek joq t.b.
Joq forması аrqаlı bildiriletug’ın ma’ni stillik talapqa ılayıq ele de ku’sheytilip aytılıw kerek bolg’anda, joq forması menen qatar emes forması janba-jan qatar qollanılıp keledi. Mısalı: Bizde de talap joq emes (bar degen ma’ni an’latadı).
Feyildin’ bolımsız formalarının’ joqarıda atalg’an tu’rleri o’z ara bir-biri menen sinonim bolıp kele aladı. Mısalı:
Aytpadı — aytqan emes — aytqan joq
Barmadı — barg’an emes — barg’an joq
Kelmedi — kelgen emes — kelgen joq t.b.
101-shınıg’ıw. Tekstti oqın’. Bolımsız feyillerdi tawıp, olardın’ bolımlı feyillerden ayırmashılıg’ın tu’sindirin’.


1. Bir tu’rli qaran’g’ılıq. Duman arasınan qanday da bir salqın ha’m ızg’ar lep seziledi. Nenin’ ta’siri ekenin an’lay almaysan’. Kabinanın’ aynasın qaplag’an qıraw heshna’rseni ko’rsetpeydi. Ju’rip jol ushlıg’ına shıg’a almadıq. Ko’zlerimiz sarg’aydı. Ku’n ju’zin ko’rmegenimizge eki ku’n boldı.
Heshna’rse ko’rinbeydi! ...Bilmedim, joldasım biyg’amba arqasın menin’ jawırınıma berip xannan xabarsız uyqılap atır.
Kewilli o’tken waqıttı baqlawg’a almaydı degendey mezgil belgisiz. Qadag’alawg’a qol ha’m tiymeydi. Qıyal jelisi oy dizbegin ushlastıra almaydı.
Shıdamadım. Suwıqtan qorıqtım. Eger ekewimiz ha’m uyqılap qalsaq, mu’shkilimiz qıyınlasar degen oy menen kabinadan shıqtım.
Kewlimdi jol, go’zlegen maqsetim buradı.
U’stu’rtke kimler kelmegen?
Kewlimdi U’stu’rt o’z sıpaylıg’ı menen tartıp, ...anaw-mınaw sır aldırmaytug’ın bekligi aldarqatıp baratır. Ol o’z qa’ddi-qa’wmetin, shırısın buzajaq emes (S.S.).