Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

102-shınıg’ıw. Berilgen ga’plerdin’ ishinen bayanlawıshı bolımsız feyillerden bolg’an ga’plerdi ko’shirip jazın’. Bolımsız formalardın’ astın sızıp, olardın’ qanday feyillerge qosılıp bolımsız feyil jasap kelgenin tu’sindirin’.
1. Wa’deli ku’ni A’met te, Serjan da kelmedi (T.Q.). 2. Tu’ngi smenadamız, elektr jarıg’ı ha’m quwatı bolmasa heshna’rse isley almaymız (Q.Er). 3. Ele men o’z diydime jetken joqpan. –Nesin aytasız? Bir orında tepsinip turıp qalg’an joqsız ba? (I.Q.). 4. Men de o’n’g’ılıq bolg’anım joq. 5. Ko’pten beri kelinimnin’ bunday bolıp quwang’anın ko’rgenim joq edi (Sh.A.). 6. Biraq adamlar qıymıldaytug’ın emes (B.R.). 7. Tek Gu’lim u’ndegen joq (T.Q.). 8. Tawdan ushqan bu’rkit boldım, qonar to’bem bolg’an emes (Berdaq).


§ 45. Ra’wishtin’ stillik qollanılıwı
Ra’wish is-ha’rekettin’ belgisin, sonday-aq belgi ha’m zattın’ belgisin bildiretug’ın so’z shaqabı. Is-ha’rekettin’ belgisin bildiripkelgende feyiller menen baylanısadı: bu’gin keldi, joqarı ko’terildi, awılda turadı, tez ushadı t.b. Belginin’ belgisin bildirip kelgende kelbetlik penen, zattın’ belgisin bildirip kelgende atlıq penen baylanısadı: ko’p qabatlı (jay), ko’p o’nim t.b.
Feyildin’ is ha’reket ha’m halat belgilerin bildiretug’ın so’z shaqabına ra’wish delinedi.
Ra’wishler du’zilisine qaray jay ha’m qospa ra’wish bolıp ekige bo’linedi: 1) jay ra’wishler: keshe, tu’nde, ha’zir, tez, qısta, ba’ha’rde t.b..; 2) qospa ra’wishler: tez arada, ku’ni keshe, tan’ ala gewgimde, a’ri-beri, u’sti-u’stine, az-azdan, tez-tezden, ko’plep-ko’meklep t.b.
Ra’wishler da’reje ko’rsetkishlerine iye boladı. Ol eki tu’rli da’rejege bo’linedi: a) salıstırıw da’reje qosımtaları: -ıraq//-irek, -law//-lew: burınıraq, basqasharaq, tezirek, joqarılaw, ertlew t.b.;
b) arttırıw da’reje: ju’da’, ku’ta’, og’ırı, dım t.b. janapaylıq xızmettegi so’zlerdin’ tiykar ra’wishine dizbeklesiwi arqalı bildiriledi: og’ada ko’p, ju’da’ erte, dım a’ste t.b.
Ra’wishler ma’nisine qaray sın, mug’dar da’reje, waqıt, orın, sebep ha’m maqset ra’wishi bolıp 6 tu’rge bo’linedi.
1. Sın ra’wishleri: tez, a’ste, jıldam, da’rhal; zordan, zorg’a t.b.
2. Mug’dar da’reje: ko’p, bir talay, a’dewir; ara tura, anda-sanda
3. Waqıt ra’wishi: ha’zir, jan’a, burın, da’slep, a’wel, a’dep t.b.
4. Orın ra’wishi: izde, keyinde, artında, to’mende, uzaqta, alısta t.b.
5. Sebep ra’wishi: biykar, biykarg’a, ilajsız, ilajsızdan, bosqa, bostan-bosqa t.b.
6. Maqset ra’wishi: arnap, a’deyi, jorta, jortag’a, jay, jaysha, qastan, bilqastan t.b.
Ra’wishlerdin’ jasalıwı eki tu’rli usıl menen iske asadı: 1) ra’wish jasawshı qosımtalar arqalı ha’m 2) so’zlerdin’ qosılısıwı arqalı.
Ra’wishlerdin’ so’z jasawshı qosımtalar arqalı jasalıwı atawısh ha’m feyil so’zlerge ra’wish jasawshı qosımtalardın’ jalg’anıwı arqalı jasaladı. Olar mınalar:
1.- sha//she: doslarsha, jan’asha, o’zinshe, ma’rtlershe, qahar-manlarsha, jaysha t.b.
2. - lay//-ley: aqshalay, zatlay, jazlay, qıslay, boslay, qurılay, usılay, solay, pu’tkilley t.b.
3. - lap//-lep: aylap, jıllap, alıslap, uzaqlap, grammlap, qısımlap, siyreklep t.b.
4. - latıp//-letip: jawınlatıp, tu’nletip, russhalatıp t.b.
5. - lata//-lete: Bul qosımta -latıp//-letip qosımtasına sinonim bolıp qollanıladı: keshletip-keshlete, dawıllatıp-dawıllata.
6. - day//-dey: pitedey, qustay (jen’il), bayag’ıday, usınday t.b.
7. - ın//-in, -n: qısın, jazın, astın, u’stin, aqırın t.b.
8. - qarı//-keri: tısqarı, ishkeri t.b.
Ra’wishler dizbeklesiw ha’m juplasıw jolı menen de jasaladı: ha’r ku’ni, ha’r waqıtta, ha’mme jerde hesh jerde, a’llen waqıtta, tu’n ishinde, qıs ayı, jaz boyı, tez-tez, shaqqan-shaqqan, izbe-iz, ku’nnen-ku’nge, bostan-bosqa t.b.
Sinonim ha’m antonim ra’wishler. Ra’wishler, ko’binese sinonimlik ha’m antonimlik qatarlardı du’zip kelgende stillik xızmette o’nimli qollanıladı. Ra’wishtin’ sinonimlik qatarları tildin’ ko’rkemlik ha’m ıqshamlılıg’ın arttıradı. So’ylewshi ya jazıwshı o’z pikirin ta’sirli ha’m ko’rkem etip beriwde tekstte yamasa qatar kelgen ga’plerde bir so’zdi qaytalay bermey, sol so’zge jaqın ma’niles bolg’an ekinshi bir sinonimin qollanadı.
Sinonim ra’wishlerdin’ ma’nileri bir-birine jaqın bolg’an menen barlıq jag’dayda ten’dey birinin’ ornına ekinshisin qollana beriwge bolmaydı. Mısalı: Ol tez-tez so’yledi degen ga’ptegi tez-tez so’ylewdin’ ornına jıldam-jıldam ra’wishin qollang’anda stillik jaqtan onsha u’ylesimli bolmaydı. Sebebi jıldam-jıldam so’zi so’ylewge emes, ha’reketke qatnaslı aytıladı. Sonlıqtan sinonim ra’wishler teksttin’ yamasa ga’ptin’ mazmunına qaray qollanıwdı talap etedi.
Antonim ra’wishler: joqarı-to’men, uzaq-jaqın, az-ko’p, alda-artta, azanda-keshte t.b. sıyaqlı bolıp bir-birine qarama-qarsı qollanıladı.
Ra’wishtin’ barlıq tu’ri antonimlik ma’nide qollana bermeydi. Is-ha’rekettin’ waqıt, orın, sın, mug’dar-da’reje tu’rlerin bildiretug’ın ra’wishler antonimlik qatarlardı du’zedi.
Ma’nileri qarama-qarsı bolg’an erteli-kesh, azlı-ko’pli, arman-bermen, anda-mında, azanlı-kesh, bu’gin-erten’ t.b. sıyaqlı juplasıp kelgen ra’wishler antonimlik qatarlardı du’ze almaydı. Onday ra’wishler jup ra’wishlerdin’ wazıypasın atqaradı.