Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 41. Feyil tiykarlı do’rendi feyiller
Tiykarg’ı yamasa do’rendi feyillerge feyil jasawshı qosımtalar jalg’anıw arqalı ekinshi bir do’rendi feyiller jasaladı. Bul do’rendi feyiller feyildin’ da’slepki buyrıq ma’nisinen, ekinshi bir buyrıq ma’nige yamasa feyildin’ da’reje kategoriyasının’ ma’nisine o’tken feyillerdi jasaydı. Sonlıqtan bul sıyaqlı feyiller feyildin’ bir tu’rinen ekinshi bir tu’rine o’tken feyiller yamasa feyilden feyil jasawshı feyiller dep ataladı.
Feyilden feyil jasawshı qosımtalar feyildin’ da’reje, meyil ha’m basqa da kategoriyalarına qatnaslı u’yreniletug’ın bolg’anlıqtan olar sol kategoriyalardın’ quramında u’yreniledi.


§ 42. Feyildin’ so’z qosılıw usılı menen jasalıwı
ha’m onın’ stillik qollanılıwı
Atıwısh so’z+feyildin’ yamasa ma’nili eki feyildin’ qosılıwı arqalı jasalg’an feyiller qospa feyillerdi du’zedi. Mısalı: sa’lem beriw, jaqsı ko’riw, kelip ketiw, kirip shıg’ıw t.b. Bul qospa feyillerdin’ da’slepki ekewi atawısh so’z benen feyildin’, son’g’ı ekewi ma’nili eki feyildin’ qosılısıwı arqalı jasalg’an.
Qospa feyillerde tiykarg’ı ha’reketlik ma’ni qosılg’an eki so’zdin’ bir pu’tin leksikalıq birlikke iye bolıwı arqalı an’latıladı. Ma’selen, atawısh so’zlerge qosılıp kelgen feyiller atawısh so’zden feyil jasawshı qosımtalar sıyaqlı o’zinin’ qosılısqan so’zinin’ leksikalıq (predmetlik) ma’nisin ha’reketlik ma’nige o’tkeredi: sa’lem beriw (sa’lemlesiw), xabar et (xabarla), tastıyıq boldı (tastıyıqladı) t.b. Bul jag’dayda qospa feyil dara feyil menen o’z ara sinonimlik qatardı du’zedi.
Sonday-aq, eki feyildin’ qosılısıwı arqalı jasalg’an qospa feyillerde de bir pu’tin ha’reketlik ma’ni sol eki feyildin’ qatnası arqalı bildiriledi. Mısalı: kelip ketiw, kirip shıg’ıw qospa feyillerinde keliw ha’m ketiw, kiriw ha’m shıg’ıw sıyaqlı ha’reketler bar. Biraq, bul ha’reketler sol qospa feyildin’ quramında dara-dara ha’reketlik ma’nide emes, sol qosılısqan tu’rinde bir subiekttin’ is-ha’reketin bildiredi.
Eki feyildin’ qosılısıwı barlıq jag’dayda qospa feyil jasay bermeydi. Eki feyildin’ qosılısıwı qospa feyildi jasaw ushın tolıq ma’nili feyilden bolıwı tiyis. Eger qosılısqan feyildin’ birewi tiykarg’ı, ekinshisi o’zinin’ leksikalıq ma’nisin joytıp, ko’mekshi feyil bolıp kelse, bunday jag’dayda sol feyillerdin’ qosılısıwı qospa feyil bola almaydı. Onın’ son’g’ısı tiykarg’ı feyilge qosımsha grammatikalıq ma’ni beriw menen sheklenedi. Tiykarg’ı ha’reketlik ma’ni da’slepki feyilde saqlanadı. Sonlıqtan tiykarg’ı feyil menen ko’mekshi feyildin’ qosılısıwı (ku’tip aldı, ozıp shıqtı) arqalı jasalg’an feyiller jan’a sapag’a o’te almaydı. Olar feyildin’ o’z ishinde dara feyilden feyil jasawshı qosımtalar sıyaqlı feyildin’ ha’r tu’rli morfologiyalıq kategoriyaların jasaw menen sheklenedi. Bul sıyaqlı feyiller «feyildin’ analitikalıq forması» dep u’yreniledi.
Qospa feyiller stillik xızmette qollanılg’anda, ko’binese qosımtalar arqalı jasalg’an dara feyiller menen sinonim bolıp keledi. Mısalı: qarız etiw-qarızlanıw, ta’rbiya etiw-ta’rbiyalaw, dawam etiw-dawamlaw, hu’rmet qılıw-hu’rmetlew t.b.