Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

97-shınıg’ıw. Ga’plerdi oqın’. Sinonim feyillerdi tawıp, olardın’ du’zilisine qaray qanday feyiller ekenin (dara feyil me ya qospa feyil me?), eger qospa feyil bolsa jasalıwın aytın’.
1. Sol ju’risten ekewi bir neshe ku’n jol ju’ripti. 2. Tag’ı da bir to’beden assa, jılqılar menen qoylar ju’ripti (X.G.). 3. Ma’jilis keshke jaqın tarqaldı. 4. Adamlar ha’r ta’repke tarqasıp ketti. 5. Kimi tawlarg’a, qoy otarları menen qara mal fermalarına, awıllarına tarqastı. 6. Tanabay ko’p penen birge ju’k mashinası menen tegislik arqalı jo’nep ketti. 7. Basqa adamlar u’ylerine qaray jo’nedi (Sh.A.).
98-shınıg’ıw. Berilgen ga’plerdi ko’shirip jazıp, qosımtalar ha’m so’z qosılıw arqalı jasalg’an feyillerdin’ astın sızın’ ha’m olardın’jasalıw tiykarı tuwralı (atawısh tiykarlı ma ya feyil tiykarlı ma?) tu’sinik berin’.
1. Paxtakeshler paxtanı jas baladay a’lpeshlep ta’rbiyalaydı. 2. Qoylar bıyılda Qızılqumda qıslaydı (O’.X.). 3. Ol ustanın’ ko’rsetken barlıq jumısların isledi, ag’ashlardı jaqsılap jelimledi (J.S.). 4. Erpolat shiy esikti a’sten ashıp, ergenektin’ zulpın barladı (M.D.). 5. Awıl aqsaqalları jaslarg’a ba’rhama na’siyat beredi. 7. Is pa’ti ku’n sayın ha’wij aldı. 8. Olar hu’rmet-izzet penen jasag’andı jaqsı ko’redi (O’.X.). 9. Biybiayım qaltasınan bir tu’yinshik shıg’arıp berdi (T.Q.). 10. Keshikpey Serimbette kirip keldi (S.Arıs). 10. Quwanıshbaydın’ son’ınan qoy aydag’an shopanlar kelip jetti (J.Sap.).


§ 43. Ko’mekshi feyiller ha’m olardın’ qollanılıwı
Ko’mekshi feyiller tiykarg’ı feyiller menen qosılısıp kelgende o’zinin’ da’slepki leksikalıq ma’nisinde emes, ko’mekshi gram-matikalıq ma’nide qollanıladı. Ko’mekshi feyil xızmetin to’mendegi feyiller atqaradı: basla, bol, otır, tur, ju’r, jatır, bar, kel, al, ber, qoy, ko’r, tasla, sal, shıq, tu’s, jet, qara, bar, jo’nel, qayt, qash, o’t, et (qıl), jazla t.b. Bul feyillerdin’ ko’pshiligi (et, jazla feyillerinen basqası) tiykarg’ı feyiller menen dizbeklesip ko’mekshi feyil xızmetinde keliwi menen qatar, tiykarg’ı leksikalıq ma’nisin san’lap, o’z aldına ma’nili dara feyil ha’m qospa feyildin’ ekinshi komponenti xızmetin atqaradı.
Ko’mekshi feyiller, ko’binese -ıp/-ip,-p, -a, -e, -y formalı hal feyillerge dizbeklesedi.
Ko’mekshi feyiller tiykarg’ı feyiller menen dizbeklesip kelgende forma o’zgertiwshi qosımtalar ko’mekshi feyilge qosıladı. Ko’mekshi feyillerge qosılıw arqalı tiykarg’ı feyildin’ grammatikalıq ma’nisin ken’eytedi. Tiykarg’ı feyiller meyil, ma’ha’l kategoriyalarına iye boladı. Mısalı: Shay iship bolındı. Olar demde uyqılap qaldı. Ol a’n’gimesin dawam ettire beredi. Bul feyillerdin’ quramındag’ı bolındı, qaldı ko’mekshi feyilleri -p formalı hal feyiller menen qosılısıp, anıqlıq meyil, o’tken ma’ha’l ma’nisin bildiredi. Al son’g’ı ga’ptegi dawam ettire beredi qospa feyilinin’ quramındag’ı beredi ko’mekshi feyili -e formalı hal feyil menen qosılısıp, anıqlıq meyil, ha’zirgi ma’ha’l feyilinin’ tamamlanbag’an dawamlı tu’rin an’latadı.
Ko’mekshi feyillerdin’ tiykarg’ı feyillerge qosılısıp, bildiretug’ın ma’nileri ha’m qollanılıw o’zgeshelikleri olardın’ ha’r birine jeke-jeke tallaw jasag’anda anıq ko’rinedi.