§ 5. Forma jasawshı morfemalar
So’zlerge qosılıp erkeletiw, kishireytiw, hu’rmetlew, shegaralaw, arttırıw, kemitiw, ku’sheyttiriw, gu’man, shama ha’m t.b. grammatikalıq ma’nilerdi bildiretug’ın affiks morfemalar forma jasawshı morfemalar bolıp esaplanadı. Forma jasawshı morfemalar so’zdin’ leksikalıq ma’nisine qosımsha tu’r beredi.
Qaraqalpaq tilindegi forma jasawshı morfemalarg’a atlıqtın’ kishireytiwshi -sha/-she, -shıq/-shik, -shaq/-shek, -alaq, -laq morfemaları, erkeletiwshi -tay morfeması, hu’rmet, sıylasıqtı bildiriwshi -jan morfemaları kiredi. Ma’selen, kitapsha, gilemshe, maydansha, o’gizshe, to’beshik, qılshıq, inishek, qulınshaq, tayınshaq, shaqalar, qızalaq, botalaq, taylaq, qoshantay, bo’ketay, ag’ay, apay, ag’ajan, jen’gejan ha’m t.b. Forma jasawshı morfema-lardın’ qanday ma’ni bildirip turg’anı kontekstke baylanıslı boladı. Ma’selen, -jan morfeması hu’rmet, sıylasıq ma’nisin, sonday-aq erkeletiw ha’m hu’rmetlew ma’nilerin bildiriwi mu’mkin. Qol ushın’dı bermeysen’ be, jen’gejan (xalıq qosıg’ı). Turag’oy-son’-o, Artıqjan, sa’ske bolıp ketti g’oy (K.A.).
Forma jasawshı morfemalarg’a kelbetliktin’ ha’m ra’wishtin’ da’reje formaların jasawshı -g’ısh/-gish, -ildir, -law/-lew, -is, -g’ılt, -g’ıltım sıyaqlı morfemaları kiredi. Olar belgilerdin’ artıqlıq, kemlik ma’nilerin bildiredi. Mısalı, qızg’ısh, ko’gis, ko’gildir, qızıllaw, qızg’ılt, qızg’ıltım ha’m t.b.
Sanlıqlardın’ -(ı)nshı/-(i)nshi, -lanshı/-lenshi, -aw/-ew, -lag’an/-legen, -lap/-lep morfemaları da forma jasawshı morfemalar bolıp, olar shamalıq, retlik, uluwmalastırıw sıyaqlı ma’nilerdibildiredi: onınshı, jetilenshi, jigirmalanshı, besew, onlag’an, otızlap ha’m t.b.
Qaraqalpaq tilindegi feyillerdin’ forma jasawshı morfemaları ko’p. Bug’an feyildin’ bolımsız tu’rin jasawshı -ma/-me, -ba/-be, -pa/-pe, meyil kategoriyasının’ -(a)yın/-(e)yin, -(a)yıq/-(e)yik, -g’ay/-gey, -qay/-key, -g’ı/-gi, -qı/-ki, -sa/-se, -maqshı/-mekshi, -baqshı/-bekshi, -paqshı/-pekshi morfemaları, tu’r kategoriyasının’ -la/-le, -ala, -(ı)stır/=(i)stir, -g’ıla/-gile, -qıla/-kile, -g’ıshla/-gishle, -qıshla/-kishle, -mala/-mele, -bala/-bele, -pala/-pele, -(ı)n’qıra/-(i)n’kire, -(ım)sıra/-(im)sire, da’reje kategoriyasının’ -ın/-in, n, -ıl/-il, l, -ıs/-is, -dır/-dir, -tır/-tir, -qız/-kiz, -g’ız/-giz, -ıt/-it, t, -set, -dar, -qar/-ker, -g’ar/-ger, -qır/-kir, -g’ır/-gir, -ar/-er, -ır/-ir morfemaları kiredi. Sonday-aq kelbetlik feyil, hal feyil, atawısh feyildin’ formaları da forma jasawshı morfemalar qatarına kiredi.
So’z o’zgertiwshi morfemalarg’a atlıqtın’ seplik, tartım ha’m betlik, feyildin’ bet-san jalg’awları kiredi. Olar o’zleri jalg’ang’an so’zin ga’p ishindegi basqa so’zler menen grammatikalıq baylanısqa tu’siredi. So’z o’zgertiwshi morfemalar ayırım miynetlerde so’z tu’rlewshi ataması menen de ataladı. Olar morfologiya tarawında u’yreniliwine baylanıslı bul orında so’z o’zgertiwshi morfemalarg’a toqtalmaydı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
