Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

107-shınıg’ıw. Teksttin’ ishinen ko’mekshi so’zli ga’plerdi terip ko’shirip jazın’. Ko’mekshi so’zlerdin’ astın sızıp, qaysı so’z shaqabı menen dizbeklesip yamasa baylanısıp kelgenin, olarg’a qanday ko’mekshi grammatikalıq ma’ni berip turg’anın aytın’.
Kanaldın’ boyındag’ı sayaman shertektin’ sıpasında kim awqat jep, kim shay iship dem alıp otıradı. Ishinde tek Ja’hаngir menen traktorshı joq edi.
Son’g’ı ku’nleri sayaman shertektin’ astı payızlı bolıp ketti. Kelgen de, ketken de usı jerde irkilip, ha’z etip shay ishedi.
Shertektin’ ishi de jaqsı bezelgen edi. Plakatlar menen ha’r qıylı su’wretler, diagrammalar ko’z tartıp turıptı. Sırtı ha’klengen son’, ol tuw uzaqtan a’jjedey appaq bolıp ko’rinip turadı. Sıpası taqta menen pollang’an.
Ja’ha’ngir usı waqıtqqa shekem kim menen islesip, kim menenashna-yardos bolg’anın esledi. Biraq qattı oylandı. Seni bul baxıtqa, bul izzetke — hu’rmetke jetkerip, shan-sha’wketke jetkergen kim deysen’. A’lbette, xalqın’ ha’m dosların’. A’ne, sol ushın janın’dı pida’ qılsan’ arzıydı. Ja’ha’ngir usı yoshlı oylar menen Miywalıg’a sapar shekti.


§ 47. Tirkewishler ha’m olardın’ tu’rleri
Tirkewish – atlıq yamasa atlıq ma’nisindegi so’zlerdi basqa bir ma’nili so’zler menen baylanıstıratug’ın ko’mekshi so’zlerdin’ bir tu’ri. Olar dizbeklesip kelgen so’zi menen birge bir sorawg’a juwap berip, bir ga’p ag’zası boladı. Biraq jazıwda olar bo’lek jazıladı. Mısalı: Ol azan menen mag’an keldi. Ku’n awg’an menen ele ıssı (Sh.S.). Shay iship bolıp, azdan son’ ba’rinen de burın aqsaqalg’a usı oylarımdı ayttım (O’.X.). Qoylar ushın ot sho’p jıynaldı. Jumıs ku’n sayın qızdı (J.A.).
Leksikalıq ma’nisinin’ jog’alıwı ha’m qaysı so’z shaqabınan ko’mekshilik xızmetke o’tiw jag’dayına qaray tirkewishler u’sh toparg’a bo’linedi: tu’pkilikli tirkewishler, atawısh tirkewishler, feyil tirkewishler.
1. O’zinin’ en’ da’slepki leksikalıq ma’nisinen ayırılıp, pu’tkilley ko’mekshilik xızmetke o’tken ko’mekshi so’zler tu’pkilikli tirkewishler delinedi. Olar: ushın, sayın, kibi, menen, deyin, sheyin, shekem, sıyaqlı, ta’rizli, haqqında, tuwralı, jo’ninde, arqalı, yan’lı, beri (berli) ha’m t.b. Mısalı: 1. A’llen waqıtqa shekem uyqısı kelmedi. 2. O’tebiyke kempir tu’ni menen uyqlay almadı. 3. Biraq janı qıl u’stinde turg’an adamg’a uzaq joldan la’shker menen ja’rdemge kelgen adam menen iyt haqqında so’ylesiwi Atamurattın’ ko’p waqıtqa shekem jadınan shıqpadı (K.M.).
2. Atlıq, kelbetlik, ra’wishlerden ko’mekshi so’z xızmetine o’tken so’zler toparı atawısh tirkewishler delinedi. Olar: qasında, artında, aldında, u’stinde, ishinde, sırtında, o’zge, aldın, son’, keyin, burın, basqa, taman, jaqın ha’m t.b. Bunday so’zler ga’p ishinde ornı menen birde ma’nili so’z, birde ko’mekshi so’z wazıypasında qollanıladı. Mısalı: 1. Bunnan keyin ol shıranı jen’inin’ ushı menen jelpip o’shirdi de, to’segine jatı. 2. Bul waqıyadan son’ no’kerler izge qayttı (K.M.). 3. Da’rhal mektepke qaray juwırdım (A’.Sh.). 4. Bul ma’ha’lde eki g’arrı ne bilgenin ishine tu’yip u’yge jаqın qa’dem qoydı (K.M.). Keltirilgen mısallardakeyin, son’, qaray so’zleri tirkewish xızmetinde jumsalg’an. «Men keyin aytaman; Sen son’ kelersen’; Mag’an jаqın аdаm edi» sıyaqlı ga’plerde bolsa, dıqqat awdarılg’an so’zler ma’nili so’z retinde jumsaladı. Keyin, son’ — ra’wish; jаqın — kelbetlik.
3. Feyildin’ hal feyil kelbetlik feyil tu’rlerinen ko’mekshi so’z xızmetine o’tken so’zler toparı feyil tirkewishler delinedi. Onday so’zler: baslap, boylap, qatar, qaray, jag’alap, qarag’anda, qaramastan, go’re (ko’re), t.b. Bunday so’zler ga’pte ornı menen birde ma’nili so’z, birde ko’mekshi so’z xızmetinde jumsaladı. Mısalı: 1. Qudaybergen u’yden shıg’ıp ketkennen baslap onı sorawshılar ko’beyip ketti. 2. O’zi Qudaybergenler menen qon’ısı, ku’n ko’risi basqalarg’a qarag’anda bir na’wiya jaqsı (K.M.). 3. Palsa’nem jumıs kiyimlerin kiyip, fermag’a qaray ketti (J.M.). 4. Taw janbawırınan baslap tap ko’k aspang’a tutasıp turg’an ko’k jiyekke shekem ha’mme jer lala gu’llerinen lipas kiydi (Sh.R.). Keltirilgen mısallarda dıqqat awdarılg’an feyil so’zler tirkewish xızmetinde jumsalg’an. «Qonaqlardı baslap kirdi; Ol mektepke ketti; Onı bir qarag’anda tanıdı; Mag’an qaray berdi; Ol turg’an ornında qatıp qaldı» sıyaqlı ga’plerde dıqqat awdarılg’an so’zler ma’nili so’z retinde jumsaladı.