Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 48. Tirkewishlerdin’ stillik qollanılıwı
Tirkewishler ataw sepligindegi atawısh so’zler menen kele otırıp, ataw sepliginen basqa sepliklerdegi so’zler menen sinonim bolıp, ha’r qıylı stillik ma’niler bildiredi. Mısalı: 1. Bizler ata-analarg’a ja’rdemlesiw ushın (ja’rdemlesiwge) keldik. 2. Qora qoylar menen (qoylarg’a) toldı.
Mısallardan ko’rinip turg’anınday-aq seplik jalg’awg’a qara-g’anda tirkewishler stillik jaqtan basqasharaq bolıp, ma’ni o’tkirligin payda etedi.
Mudamı ko’mekshilik xızmette jumsalatug’ın tu’pkilikli tir-kewishler ataw, barıs, shıg’ıs sepliklerindegi atawısh ha’m atawıshlıq wazıypadag’ı so’zler menen qollanıladı.
Ataw sepligindegi so’zler menen sayın, arqalı, menen (benen, penen), haqqında, tuwralı, jo’ninde, boyı, kibi, taman, boyınsha, sıyaqlı, sebepli, ta’rizli ha’m t.b. tirkewishleri qollanılıp, sol tirkesken so’zlerine qatnaslı bolg’an tu’rli stillik ma’nilerdi bildiredi. Mısalı: 1. Eshki ılaqların ertip, soqpaq penen ketip baratır. 2. Bir ku’ni men sa’skege taman qaytıp keldim. 3. Ol da basqa barlıq batırlar sıyaqlı o’zinin’ tulparı jipek jаldı janınday jaqsı ko’redi (Sh.A.). 4. Arıslan kibi aybatlı.
Barıs sepligindegi so’zler menen deyin, sheyin, shekem, taman, salım ha’m t.b. tirkewishler qollanılıp, tirkesken so’zlerine qatnaslı tu’rli ma’nilerdi bildiredi. Mısalı: 1. Sa’nem bir-eki ku’nge sheyin oylanıw menen ju’rdi. 2. Awıldın’ ku’n shıg’ar jag’ı a’dewir jerge shekem dalan’lıq edi. 3. Ha’mme jerdi uytqıtıp turg’an shamaldın’ ku’shine sho’pliklerge deyin to’tepki bere almay, bazda pıshır etip sınadı. 4. Jurtshılıq ba’ha’rge salım suw molayar dep g’awırlasıp ju’rgen edi (T.Q.). 5. Biraq ha’zir emes, gu’zge salım marqa toqlıdan bermekshi (Sh.S.).
Shıg’ıs sepligindegi so’zler menen berli, beri, beter, go’re, aslam ha’m t.b. tirkewishler qollanılıp waqıt, salıstırıw, ku’sheytiw sıyaqlı ma’nilerdi bildiredi. Mısalı: 1. Azannan berli biykarg’a ku’tippen. 2. Ku’n bu’gin keshegiden beter suwıq. 3. Azattan go’re Asandı jaqınıraq ko’remen. 4. Alıstan onnan aslam adam ko’rindi. 5. A’sirese u’sh ku’nnen beri jumıstın’ pa’ti qızıp ketti (N.D.).
Tu’pkilikli tirkewishler sıyaqlı atawısh ha’m feyil tirkewishler de seplik jalg’awlı ma’nili so’zler menen tirkesip qollanıladı.
Atawısh tirkewishler o’zi qatnaslı so’zi menen birge to’mendegi jag’daylarda waqıtlıq, orınlıq, sebeplik, sınlıq ma’nilerdi bildiredi.
1. Atawısh tirkewishlerden son’, keyin, burın, aldın, tısqarı, ilgeri ha’m t.b.lar shıg’ıs sepligindegi so’zlerge tirkesip, atap o’tilgendegidey ma’nilerdi bildiredi. Mısalı: 1. Apam ta’wir bolg’annan son’ burıng’ıday oynayman degen oyınan ayrıldı. 2. Qıs naqolay kelgen son’ u’yinde da’rtke asqanday shu’berek bolsa, kiyimlerinin’ jırtıg’ın qoymay jamap alg’an edi. 3. Bunnan keyin Jumagu’l de, kelgen kelinshek te ko’p irkilmedi. 4. Mennen burın eki adam shıg’ıp so’yledi (T.Q.).
2. Ayırım atawısh tirkewishler barıs, shıg’ıs, orın sepliklerinde kelip, iyelik sepligindegi atawısh so’zler menen tirkesedi. Onday tirkewishler: aldı, artı, janı, qası, u’sti, sırtı, ishi, arası, boyı, tusı ha’m t.b. Mısalı: 1. Birewinin’ izinen birewi quwıp, kereksiz na’rsenin’ u’stinde talasatug’ın da boldı (A.B.). 2. Qa’dir su’yretilip ko’ptin’ arasınan shıqtı (O’.A.). 3. Saray ishinde qarawıldano’zge adam joq edi (K.M.). 4. Buyra tolqınlı ten’izdin’ u’stinde ha’wlirip suwıq samal esedi (O’.A.).
Feyil tirkewishlerdin’ bir toparı barıs sepligindegi, ekinshi toparı tabıs sepligindegi, u’shinshi toparı shıg’ıs sepligindegi so’zler menen tirkesip qollanılıp, orınlıq, waqıtlıq, sınlıq, qarsılaslıq ma’nilerdi bildiredi.
1.Barıs sepligindegi so’zler menen qaray, qarap, qaramastan, qaramay tirkewishleri tirkesip kelip, waqıtlıq, orınlıq, qarsılaslıq ma’nilerde jumsaladı. Mısalı: 1. Ekewinin’ de atları tikke awılg’a qaray jo’neldi (T.Q.). 2. Ol o’zinin’ jaslıg’ına qaramay, Atamuratqa is buyırıp qoyar edi (T.Q.). 3. Ol sharshag’anına qaramastan mennen kem islegen joq (N.D.). 4. Onnan son’ da’ryanı atlap, tog’ayg’a qarap keter edim (Sh.A.).
2. Tabıs sepligindegi so’zler menen boylap, jag’alap tirkewishleri tirkesip kelip, orınlıq, sınlıq ma’nilerdi bildiredi. Mısalı: 1. Da’ryanı jag’alap uzaq jolg’a tu’sti de, ko’zden g’ayıp boldı (T.Q.). 2. Japtı boylap o’sken qamıslardı qatıp ketpey turıp mal otıg’a orıp alıw kerek edi.
3. Shıg’ıs sepligindegi so’zler menen baslap tirkewishi tirkesip kelip, waqıtlıq ma’nini bildiredi. Mısalı: 1. Sol ku’nnen baslap mag’an mu’na’sebeti o’zgerdi (T.Q.). 2. Yarım aqshamnan baslap bizin’ artilleriya iske kiristi (N.D.).