Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

Ko’mekshI so’zler ha’m olardIn’ qollanIlIwI
§ 46. Ko’mekshi so’zler tuwralı tu’sinik
Ko’mekshi so’zler ga’pte ma’nili so’zler menen birge qollanılıp, sol so’zlerge qosımsha grammatikalıq ma’ni qosadı yamasa ma’nili so’zlerdin’ arasında baylanıstırıwshılıq, u’steme ma’ni bildiriwshilik xızmetlerdi atqaradı. Mısalı: 1. Azannan berli og’an tınnım bolmadı (K.M.). 2. Aziyanın’ ta’biyatı og’ada go’zzal ha’m ha’r qıylı. Onda A’miwda’rya menen Sırda’rya usag’an da’ryalar da bar («E.Q.»). 3. Meni hesh na’rseni bilmeydi dep tursan’ ba? Endi solay bolıp tur g’oy, olar bolmasa qalay boladı (Sh.A.).
Birinshi ga’pte berli ko’mekshi so’zi o’zinen burıng’ı ma’nili so’zge dizbeklesip, tirkewishlik xızmet atqaradı ha’m sol so’zdi ma’nilik jaqtan bayanlawısh penen baylanıstıradı. Ekinshi mısalda ha’m, menen ko’mekshi so’zleri ma’nili so’zlerdin’ arasında baylanıstırıwshı da’nekerlik xızmet atqaradı. U’shinshi mısalda ba, g’oy ko’mekshi so’zleri o’zleri qatnaslı so’zge sorawlıq (ba), maqullaw (g’oy) ma’nisindegi qosımsha janapaylıq ma’ni qosadı.
Solay etip ko’mekshi so’zler o’z aldına leksikalıq ma’ni an’latpaydı. Ma’nili so’zler sıyaqlı so’z jasawshı ha’m so’z tu’rlewshi qosımtalarg’a iye bolmaydı, o’z aldına ga’p ag’zası xızmetin atqara almaydı. Olar ma’nili so’zlerge qosımsha grammatikalıq ma’ni qosıw ha’m ma’nili so’zlerdi baylanıstırıwshılıq xızmet atqarıwı menen sheklenedi. Sonlıqtan da olardın’ ma’nileri ga’ptegi ma’nili so’zlerdin’ dizbeginde g’ana ju’zege shıg’adı.
Ko’mekshi so’zler bildiretug’ın grammatikalıq ma’nisi ha’m atqaratug’ın xızmetine qaray tirkewish, da’neker ha’m janapay bolıp u’sh toparg’a bo’linedi.


106-shınıg’ıw. Ga’plerdegi ko’mekshi so’zlerdi tawıp, olardın’ qanday so’zler menen qollanılıp kelgenine dıqqat berin’. Ko’mekshi so’zlerdin’ ma’nili so’zlerden ayırmashılıg’ın, ko’mekshi so’zlerdin’ qaysı tu’ri ekenin ha’m olardın’ bir-birinen o’zgesheligin tu’sindirin’.
1. Al men o’zim ushın, o’zime da’rek jigitler ushın hesh g’am jemeymen (A.B.). 2. — Ata, jılama! — dep Ja’miyla qasına kelip ta’selle bergen sayın, To’rebay ga’ sın’sılap, ga’ solqıldap, ga’ gu’birlenip jılay berdi (K.S.). 3. Ra’wshan sharwalar menen ashıqtan-ashıq so’ylesti (J.A.). 4. Jalpıldap jar qulag’an sayın, Nesibeli selk etip jan-jag’ına alan’laydı (Sh.S.). 5. At arba uzaqlap ketkenge shekem, Za’hiyra qarap turıp oramalın bılg’adı (A’.T.).
6. Baqsıg’a ju’yrik Bayniyaz,
Shalqıp o’tti qısıw ha’m jaz,
Ayrılmaydı saz ha’m hawaz,
Bug’an so’zi joq Musanın’.
7. Bir g’arrı aytsa a’n’gime,
Ol so’z paydalı dep kimge,
Zeyin menen tın’lap ha’m de,
Na’siyatqa qoydım qulaq.