Qarqalpaqstan Respublikasi Mektepke shekemgi bilimlendiriw ministrligi Qarao’zek rayoni Mektepke sheklemgi bilimlendiriw bo’limine qarasli

Qarqalpaqstan Respublikasi Mektepke shekemgi bilimlendiriw ministrligi
Qarao’zek rayoni Mektepke sheklemgi bilimlendiriw bo’limine qarasli
9-sanli Ma’mleketlik mektepke shekemgi bilimlendiriw sho’lkemi psixologi
Shegebaeva Inkar Qayrat qizinin’

«Mektepke shekemgi jastag’I balalar rawajlaniwinda oyi nnin’ tutqan orni atamasindag’i

Qarao’zek-2021

Шегебаева Инар Қайрат кызы Қарақалпақстан Республикасы Қараөзек районы 9-санлы мектепке шекемги билимлендириў шөлкеми психологы

Пикир билдириўшилер:

П.Палданова - Қараөзек районы Мектепке шекемги билимлендириў бөлими Тәлим-тәрбия сыпатын тәмийинлеў ҳәм методикалық хызметин шөлкемлестириў секторы

Қараөзек районы Мектепке шекемги билимлендириў бөлими Тәлим-тәрбия сыпатын тәмийинлеў ҳәм методикалық хызметин шөлкемлестириў секторының 2020-жыл ________________мәжилисинде көрип шығылды ҳәм республика көлеминде ен жайдырыўға усынылды.

Mektepke shekemgi bilimlendiriw tarawinda
erisken jetiskenlikleri

Shegebaeva Inkar Qayrat qizi 1994-jili Taqiyatas qalasinda tuwilg'an. Milleti: Qaraqalpaq. Miynet staji: 3 jil. Mag'liwmati: Joqari. A’jiniyaz atindag'i NMPI Pedagogika ha’m psixologiya fakultetin tabisli tamamlag'an. 2018-jil Qarao’zek rayoni Mektepke shekemgi bilimlendiriw bo’limine qarasli 9-sanli MShBSh-de psixolog bolip islep kelmekte.
Shegebaeva Inkar Qayrat qizi usi da’wir ishinde rayon ko’leminde talapshan’ ha’m bilimli pedagog sipatinda tanildi. Mektepke shekemgi bilimlendiriw bo’limi ta’repinen o’tkerilgen ko’plegen seminarlarg'a trener sipatinda qatnasti. Ta’rbiyashi pedagoglar ushin ha’r tu’rli atamada seminar-treningler o’tkerip kelmekte. Usi da’wir ishindegi azg'ana miynetleri ushin 2019-2020-oqiw jili ushin sho’lkemlestirilgen da’sturiy avgust ken’esinde Qarao’zek rayoni Mektepke shekemgi bilimlendiriw bo’limi tәrepinen Hu’rmet jarlig'i menen siyliqlanadi. 2020-jil 8-mart Xaliqaraliq hayal qizlar bayrami munasibeti menen Qaraqalpaqstan Respublikasi Mektepke shekemgi bilimlendiriw Ministrligi ta’repinen Hu’rmet jarlig'i menen siyliqlandi. Bunnan basqafa Qarao’zek rayoni Ruwhiy ag’artiw bo’limi ta’repinen o’tkerilgen tan’lawlarg’a belsene qatnasip kelmekte ha’m hu’rmet jaqrliqlari menen siyliqlandi. Qarao’zek rayoni Mektepke shekemgi bilimlendiriw bo’liminin’ bir Qatar minnetdarshiliq ha’m hu’rmet jarliqlari menen siyliqlang’an.
Shegebaeva Inkar qayrat qizi pedagog psixolog sipatinda jas a’wladtin’ ha’r ta’repleme rawajlaniwinda o’z u’lesin qosip kelmekte.

KIRISIW
Ma’mleketimizde g’a’rezsizlik jıllarında a’melge asırılg’an ken’ ko’lemli reformalar milliy ma’mleketshilik h’a’m suverenitetti bekkemlew, qa’wipsizlik h’a’m h’uqıqıy ta’rtipti, ja’miyette nızam u’stinligin, insan h’uqıq h’a’m erkinliklerin, milletler aralıq tatıwlıq h’a’m diniy ken’peyillikti ta’miyinlew ushın a’h’miyetli negiz boldı, xalqımızdın’ ılayıqlı turmıs keshiriwi, du’nya talapları da’rejesinde bilim alıwı h’a’m ka’sip iyelewi, puqaralarımızdın’ do’retiwshilik mu’mkinshiliklerin jarıqqa shıg’arıw ushın za’ru’rli sha’rt-sharayatlar jarattı.

Mektepke shekemgi jastag’I balalar rawajlaniwinda oyi nnin’ tutqan orni

Mektepke shekemgi jastag’ı balalardın’ jetekshi xızmeti bul – oyın. Baqshajasındag’ı balalardın’ oyın xızmetleri ma’selesi a’sirler dawamında ju’da’ ko’p alımlardın’ dıqqatın o’zine tartıp kelmekte.

Baqsha jasındag’ı balalar o’zlerinin’ oyın xızmetlerinde tez adımlar menen alg’a qarap baratırg’an mazmunlı turmısımızdın’ h’a’mme ta’replerin sa’wlelendiriwge umtıladı.
Bizge belgili, balanın’ jası u’lkeyip erkin h’a’reketleniw imkaniyatı asqan sayın onın’ a’tiraptag’ı zat h’a’m qubılıslar boyınsha ko’zqarası da ken’eyip baradı.
Baqsha jasındag’ı bala a’tirapındag’ı zatlar du’nyasın biliw protsesinde sol zatlar menen tikkeley a’meliy qatnasta bolıwına umtıladı. Bul orında sol na’rse xarakterli, bala biliwge umtılıwınan a’tiraptag’ı o’zinin’ batılı baratug’ın na’rseleri menen g’ana emes, al u’lkenler ushın ta’n bolg’an o’zinin’ ku’shi de jetpeytug’ın, batılı barmaytug’ın na’rseler menen de a’meliy qatnasta bolıwg’a umtıladı. Ma’selen: bala avtomashinanı, tramvaydı o’zi aydag’ısı, ras atqa minip ju’rgisi, ushıwshı bolıp samolёtta ushqısı h’a’m rastan da militsioner bolg’ısı keledi. Biraq ta’biyiy, bala o’zindegi bunday za’ru’rliklerdin’ birewin de h’aqıyqıy jol menen qanaatlandıra almaydı. Bul orında soraw tuwıladı. Balalardın’ kem-kem artıp baratırg’an tu’rli za’ru’rlikleri menen olardın’ tar imkaniyatları ortasındag’ı qarama-qarsılıq qanday jol menen sheshiledi? Bul qarama-qarsılıq tek g’ana bir xızmet arqalı, yag’nıy balanın’ oyın xızmeti arqalı g’ana sheshiliwi mu’mkin. Bunı sonın’ menen tu’sindirip beriw mu’mkin, birinshiden, balalardın’ oyın xızmeti qandayda bir a’piwayı o’nim islep shıg’arıwg’a qaratılg’an xızmet emes. Sonın’ ushın balalardı oyıng’a iytermelewshi sebep (motiv) kelip shıg’atug’ın na’tiyje menen emes, al sol oyın protsesindegi tu’rli h’a’reketlerdin’ mazmunı menen baylanıslı. Ekinshiden bolsa, balalar oyın protsesinde o’z ıqtıyarındag’ı na’rselerdi, o’zlerin qızıqtırg’an, biraq u’lkenlerge g’ana ta’n bolg’an na’rselerge aylandırıp qa’legeninshe erkin xızmette boladı.
Balalardın’ oyın xızmetleri olardın’ fizikalıq h’a’m psixikalıq jaqtan garmonikalıq tu’rde rawajlandırıw ushın birden-bir qural.
Oyın balalar turmısında sonday ko’p qırlı xızmet, onda u’lkenlerge ta’n bolg’an miynet te, tu’rli na’rseler h’aqqında oylaw, qam qıyal, dem alıw h’a’m xosh keypiyat derekleri de biriktirilgen, yag’nıy mine sol protsesslerdin’ barlıg’ı oyın xızmetinde anıq boladı. Sonı da belgilep o’tiw kerek, oyın tek sırtqı ortalıqtag’ı na’rse qubılıslardı biliw quralı g’ana emes, al qu’diretli ta’rbiya quralı. Do’retiwshi h’a’m syujetli oyınlarda balalardın’ barlıq psixikalıq protsessleri menen birgelikte olardın’ individual qa’siyetleri de qa’liplesedi. Demek, baqshadag’ı ta’lim-ta’rbiya jumıslarının’ tabısı ko’p ta’repten balalardın’ oyın xızmetin maqsetke muwapıq sho’lkemlestiriwge baylanıslı.
Solay etip, oyın balalar qıyalı ta’repinen jaratılg’an na’rse emes, kerisinshe balalar qıyalının’ o’zi oyın protsesinde ju’zege kelip rawajlanatug’ın na’rse.
Sonı da aytıp o’tiw kerek, ilim-texnika sheksiz rawajlang’an bizin’ h’a’zirgi zamanımızdag’ı jaratılıp atırg’an, lal qaldırıp atırg’an na’rseler balalarga tap bir sıyqırday ko’rinedi. Na’tiyjede olar da o’zlerinin’ tu’rli oyınları protsesinde usatıp (yag’nıy analogiyalıq tu’rde) h’a’r qıylı qıyalıy na’rselerdi oylap shıg’aradı (ushar at, mashina adam, so’yleytug’ın terek sıyaqlı). Bunnan tısqarı, balalardın’ tu’rli qıyalıy na’rselerdi oylap shıg’arıwı ja’ne sonı bildiredi, olar o’zlerinin’ h’a’r tu’rli oyın xızmetinde tek a’tirapındag’ı bar na’rselerdi emes, al tap sol wakıtta za’ru’rligi talap etip atırg’an na’rselerdi de sa’wlelendiredi.
Balalardın’ oyın xızmetlerinde h’a’r qıylı qıyalıy h’a’m a’psanawıy obrazlarjı jaratıwınan sonday juwmaq shıgarıw mu’mkin: adamnın’ (sonın’ ishinde balalardın’ da) sırtqı ortalıqtag’ı na’rse h’a’m qubılıslardı sa’wlelendiriw protsessleri passiv protsess emes, al belsendi h’a’m de do’retiwshi, o’zgertiwshi protsess.
Balalar oyın xızmetlerinin’ ja’ne bir a’jayıp o’zgesheligi sonnan ibarat, oyın protsesinde balanın’ isleytug’ın is-h’a’reketleri h’a’m orınlaytug’ın rolleri ko’binese ulıwmalıq xarakterge iye boladı. Bunı solay tu’siniw kerek, bala o’zinin’ tu’rli-tu’ri oyınlarında tek o’zine tanıs bolg’an jalg’ız bir shofёrdın’, shıpakerdin’, militsionerdin’, ta’rbiyashının’, ushıwshının’ is-h’a’reketlerine g’ana emes, al ulıwma shofёrlardın’, vrachlardın’, ta’rbiyashılardın’ h’a’m de ushıwshılardın’ is-h’a’reketlerin sa’wlelendiredi. A’lbette, turmıs ta’jiriybeleri h’a’m xızmetleri shen’beri ju’da’ sheklengen kishi jastag’ı balalar (bazda kishi topar balaları da) o’zlerinin’ oyınlarında konkret adamlardı h’a’m olardın’ h’a’reketlerin sa’wlelendiredi. (Ma’selen, anasın, a’kesin, ag’asın, ta’rbiyashısın h’a’m t.b.).
Orta, u’lken baqsha jasındag’ı balalardın’ oyınlarında bolsa bunday obrazlar ulıwmalıq xarakterge iye bola baslaydı.
Baqsha jasındag’ı balalardın’ oyınları a’tiraptag’ı na’rse h’a’m qubılıslardı biliw quralı bolıw menen birge joqarı sotsiallıq a’h’miyetke de iye.
Basqasha aytqanda, oyın qu’diretli ta’rbiya quralı. Balalardın’ oyınları arqalı olarda sotsiallıq paydalı, yag’nıy joqarı insanıy qa’siyetlerdi ta’rbiyalaw mu’mkin. Bunnan tısqarı, eger de biz balalardın’ oyını xızmetin sırttan baqlasaq, oyın protsesinde olardın’ barlıq jeke qa’siyetleri (kimnin’ nege ko’birek qızıg’ıwı, qa’bileti, erki, temperamenti) anıq ko’ringenin ko’remiz. Sonın’ ushın balalardın’ oyın xızmetleri olardı individual tu’rde u’yreniw ushın ju’da’ qolay qural. Kishi mektepke shekemgi jastag’ı balalar a’dette o’zleri jalg’ız oynaydı. Predmetli h’a’m konstruktorlı oyınlar arqalı bul jastag’ı balalar o’zlerinin’ an’law, yad, tu’siniw, sana h’a’m de h’a’reket qa’biletin rawajlandıradı. Syujetli rolli oyınlarda balalar tiykarınan o’zleri h’a’r ku’ni ko’rip atırg’an h’a’m baqlap atırg’an u’lkenlerdin’ is-h’a’reketlerin sa’wlelendiredi. 4-5 jaslı balalardın’ oyını a’ste-a’ste ja’ma’a’t xarakterin ala baslaydı.
Balalardın’ individual o’zgesheliklerin atap aytqanda, olardı ja’ma’a’t oyınları arqalı baqlaw qolay. Bul oyınlarda balalar u’lkenlerdin’ tek predmetlerge qatnasın emes, al ko’birek o’z ara qatnasların sa’wlelendiredi. Sonday-aq, ja’ma’a’t oyınlarında balalar bir topar adamlardın’ quramalı turmıslıq xızmetlerin sa’wlelendiredi. Ma’selen, «poezd» oyının alayıq. Bunda mashinist, baqlawshılar, qadag’alawshı, kassir, stantsiya xıxmetkerleri h’a’m jolowshılar boladı. Balalardın’ mine usı sıyaqlı ja’ma’a’t oyınları artistlerdin’ xızmetine usaydı. Sebebi ja’ma’a’t oyındag’ı h’a’r bir bala o’z rolin jaqsı alıp shıg’ıwg’a umtılıw menen birge oyınnın’ ulıwma mazmunınan da shetke shıg’ıp ketpewge tırısadı. Bul bolsa, h’a’r bir baladan o’zinin’ pu’tin qa’biliyatın iske salıwdı talap etedi. Belgili rollerge bo’lingen ja’ma’a’tlik oyın balalardan qatan’ qag’ıydalarg’a boysınıwı h’a’m ayırım wazıypalardı usatıp orınlawdı talap etedi. Sonın’ ushın balalardın’ bunday ja’ma’a’t oyınları psixologiyalıq jaqtan u’lken a’h’miyetke iye. Sebebi bunday oyınlar balalarda erkti, mashqalalı oyın qag’ıydalarına, ta’rtip-intizamg’a boysınıw h’a’m sol sıyaqlı unamlı qa’siyetlerdi ta’rbiyalaydı h’a’m rawajlandıradı.
U’lken baqsha jasında syujetli-rolli oyınlar rawajlanadı, biraq endi bul oyınlar o’z temasının’ baylıg’ı h’a’m tu’rliligi menen parıqlanadı. Bul oyınlar protsesinde balalarda liderlik ju’zege kele baslaydı, sonday-aq sho’lkemlestiriwshilik ko’nlikpe h’a’m ta’jiriybeleri rawajlana baslaydı. Bul mektepke shekemgi jastag’ı balalar shug’ıllanatug’ın unamlı xızmetler arasında su’wretlew o’nerinin’ de a’h’miyeti ju’da’ u’lken. Balanın’ su’wretlew xarakterine ko’re onın’ a’tirap turmıstı qalay an’lawı, yad, an’law h’a’m sana o’zgesheliklerine bah’a beriw mu’mkin. U’lken baqsha jasındag’ı balalar salg’an su’wretler olardın’ ishki keshirmeleri ruwxıy jag’dayları, arzıw, u’mit h’a’m za’ru’rliklerin de sa’wlelendiredi. Mektepke shekemgi jastag’ı balalar su’wret salıwg’a da ju’da’ qızıg’adı. Su’wret salıw balalar ushın oyın xızmetinin’ o’zine ta’n bir tu’ri bolıp esaplanadı. Bala en’ aldı menen ko’rip atırg’an na’rselerin, keyin ala bolsa o’zi biletug’ın, yadındag’ı h’a’m o’zi oylap tapqan na’rselerdi saladı.
U’lken mektepke shekemgi jastag’ı balalar ushın jarıs ju’da’ u’lken a’h’miyetke iye bolıp, a’ne usı oyınlarda tabısqa erisiw qa’liplesedi h’a’m bekkemlenedi. Bul jastag’ı balalar ushın en’ jag’ımlı waqıt – utıw h’a’m tabıs bolg’an jarıs oyınlarının’ da a’h’miyeti ju’da’ u’lken.
Katta baqsha jasında konstruktorlik oyınları a’ste-a’ste miynet xızmetine aylanıp baradı. Oyında bala elementar miynet ko’nlikpe h’a’m ta’jiriybelerdi iyeley baslaydı, predmetlardin’ qa’siyetlerin an’lay baslaydı, a’meliy sana rawajlanıp baradı.
3-7 jaslı balalardın’ psixikalıq rawajlanıwında ko’rkem-do’retiwshilik xızmet bolg’an muzıkanın’ da a’h’miyeti de ju’da’ u’lken. Muzıka arqalı balalar qosıq aytıwg’a, muzıka tempine ta’n ritmlik h’a’reketler islewge u’yrenedi. 3-7 jas da’wirinde balalardın’ tiykarg’ı xızmeti to’mendegi izbe-izlikte keledi:
- predmetlarni u’yreniw,
- individual predmetli oyınlar, ja’ma’a’tlik syujetli-rolli wyinlar,
- individual h’a’m toparlı do’retiwshilik,
- jarıs oyınlar,
- sa’wbet oyınlar,
- u’y miyneti.
Baqsha jasındag’ı balalardın’ oyın xızmetleri h’aqqında aytar ekenbiz, a’lbette olardın’ oyınshıg’ı ma’selesine de toqtap o’tiw kerek.
Balalarg’a oyınshıqlardı beriwde olardın’ jas o’zgesheliklerin, rawajlanıw da’rejelerin h’a’m h’a’zirgi waqıtta olardı ko’birek neler qızıqtırıwın esapqa alıw kerek.
Bizge belgili, 1-3 jaslı balalar ele sırtqı ortalıqtı ju’da’ az o’zlestiredi. Sonın’ ushın olarg’a quwırshaq penen birge h’a’r qıylı ren’li qıyqım, tu’rli gezleme bo’leklerin de beriw kerek. A’sirese qız balalar o’z quwırshaqların h’a’r qıylı gezlemelerge orap, oramal etip oratıp shınıg’ıw isleydi. Ul balalarg’a bolsa, h’a’r qıylı ren’li, bir-birinin’ ishine sıyatug’ın qutısha oyınshıqlardı beriw paydalı.
Oyın xızmeti balalardı insaniyattın’ sotsiallıq ta’jiriybesin iyelewdin’ belsendi tu’ri bolg’an bilimlendiriw xızmetine tayarlaydı. Adam birden sotsiallıq ta’jiriybeni o’zlestiriwge kirise almaydı. Sotsiallıq ta’jiriybelerdi belsendi iyelew ushın adam aaldın jeterli da’rejede so’ylewdi iyelegen bolıwı, belgili ko’nlikpeler, uqıp h’a’m elementar tu’siniklerge iye bolıwı kerek boladı. Bularg’a bala joqarıda tolıq ko’rip o’tkenimizdey oyın xızmeti arqalı erisedi.
A’meliy shınıg’ıw “Kishi toparlar menen ishlash” texnologiyası ja’rdeminde dawam ettiriledi.
Tın’lawshılarg’a toparlarg’a bo’linip islew usınıs etiledi, bunın’ ushın olar to’mendegi talaplarga a’mel etiwi za’ru’r.
1. Toparlarg’a ajıratıw oqıtıwshı ta’repinen a’melge asırıladı.
2. Ha’r bir toparg’a basshı tayınlanadı.
3. Ha’r bir topardag’ı tın’lawshılardın’ bilim da’rejesinin’ ten’ bolıwına erisiw kerek.
4. Jumıs protsesinde h’a’r bir topardın’ xızmetine, ideyalarına itibar beriledi.
Tın’lawshılardı 4 toparg’a ajıratıp, h’a’r bir topar ushın o’z aldına, yag’nıy 1-topar “Oyın mektepke shekemgi jastag’ı balalardın’ tiykarg’ı xızmeti ekenligi”, 2-topar “Mazmunlı-rolli oyınlar h’a’m olardın’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri”, 3-topar “Balanın’ psixologiyalıq rawajlanıwında oyınnın’ a’h’miyeti”, 4-topar “Balanın’ psixologiyalıq rawajlanıwında oyınshıqtın’ a’h’miyeti” temaları beriladi.
“Kishi toparlar menen islew” texnologiyasının’ a’h’miyeti tın’lawshılardın’ do’retiwshiligine su’yeniw h’a’m sabaqta erkin tartıs sharayatın tuwdırıwdan ibarat. Shınıg’ıw to’mendegi basqıshlarda a’melge asırıladı.
1. Shaqırıq basqıshı. Bul basqıshta tın’lawshılardı aktivlestiriw, temanın’ mazmun-ma’nisine kirip barıw, onı an’lap jetiw protsesine tayarlaw maqseti ko’zde tutıladı.
2. Aqılıy h’u’jim. Bul usıl sabaqtın’ baslanıwında yamasa qa’legen ornında qollanıwı mu’mkin. Bul basqıshta mashqala tın’lawshılarg’a aqılıy h’u’jim jolı menen beriledi h’a’m olardın’ pikirleri arqalı ashıladı.
3. An’law basqıshı. Temag’a baylanıslı juwmaqlawshı pikirler tın’lanadı h’a’m oqıtıwshı ta’repinen jan’a pikirler menen tolıqtırıladı.
4. Pikirlew basqıshı. Tema boyınsha o’zlestirilgen bilim h’a’m tu’siniklerdi qısqa pikirlerde aytıp beriw tapsırıladı.
Bulardan tısqarı toparlarg’a anıq jol-joba ko’rsetiw, tapsırmalardı orınlaw ushın jeterli wakıt ajıratıw, ku’shli toparlardı xoshametlep barıw jumıstın’ na’tiyjesin bah’alaw sıyaqlılarg’a da a’h’miyet beriw mu’mkin esaplanadı. Sabaq protsesinde topar ag’zaların almastırıp barıw da mu’mkin.
Ha’r bir toparg’a temanın’ qısqasha a’h’miyeti jazılg’an tarqatpa materiallar tarqatıladı. Olar temaları h’aqqında baslang’ısh bilimlerge iye bolg’annan son’, temanı bilimleri menen bayıtıp, topar ag’zaları arasınan bir adam tan’lanadı h’a’m temaların bayanlap beredi. Barlıq toparlar o’z shıg’ıwların ko’rsetip bergennen son’ toparlı tartıs baslanadı.
Shınıg’ıw juwmag’ında tın’lawshılar alg’an bilimlerin “Klaster” metodı ja’rdeminde birlestiredi.
Mektepke shekemgi bilimlendiriw ma’kemesi ta’rbiyashıları balalarda o’tkeriwi ushın oyinlar.