Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

16.2.0‘simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyotining hozirgi holati
Mamlakatni oziq-ovqat bilan ta’minlashmng muhim rezervi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, xom-ashyo va oziq-ovqatning mintaqaviy fondlarini yaratishdir. 0‘simlikchilik mahsulotlarini xarid va yetkazib berish hajmi va ro‘yxati hukumat tomonidan, mintaqaviy fondlar - 0‘zbekiston Respublikasi sub’yektlari ijroiya hokimiyati sub’yektlari tomonidan belgilanadi. Xarid va yetkazib berish hajmi yillik aniqlashtirish bilan besh yilga belgilanadi va davlat tomonidan kafolatlanadi.
Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida o‘tkazilayotgan tub iqtisodiy islohotlar g‘alladan yuqori va sifath hosil olishning asosiy omili bo‘lmoqda.
Respublikamizning 2009 yilgi g‘allachilik sohasida olib borgan ishlaming yakunini tahlil qiladigan bo‘lsak, murakkab ob-havo sharoitida ham hosildorlik har yilgidan yuqori bo‘lganligi dehqonlarimiznmg samarali mahnatlari natijasi hisoblanadi. Respublikamizda o‘tgan yilda g‘alla hosildorligi gektaridan o'rtacha 45,4 sentnemi, suvli yerlarda esa

2. sentnyemi tashkil etdi. Yalpi yetishtirilgan don hosiH 6 mln 650 ming toimani tashkil etdi. Bu muhtaram yurtboshimiz I.A.Karimovning mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yfflaridayoq, aholimizni don va don mahsulotlari bilan ta’minlash, o‘z donimiz va o‘z nonimizga ega bo‘lishimiz, buning uchun g‘alla mustaqilligiga erishishimiz kerakligi to‘g‘risida oqilona yo‘l o‘riqlari, ko‘rsatmalarini naqadar to‘g‘ri ekanligini isbotidir.

   
   

Bugungi kunda Respublikamiz g‘alla yetishtirish va hosildorligi bo‘yicha rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy oldi.

G‘alla dunyodagi barcha insonlaming asosiy oziq-ovqati hisoblanishini hammamiz yaxshi bilamiz. Dunyoda 220 mln. gektardan ortiqroq maydonda g‘alla ekiladi. Yalpi don hosili esa 650 mln. tonnani tashkil etadi (16.1-jadval).
16.1-jadval
Dunyoning ayrim mamlakatlarida g‘alla yetishtirish

T/r.	Mamlakatlar	Ekin maydoni, ming ga	Hosildorligi, s/ga	Yalpi hosil, mln. tonna
1.	Belgiya	213	78,0	1,660
2.	Fransiya	5206	73,0	38,139
3.	Germaniya	2794	73,0	20,479
4.	Niderlandiya	127	81,0	1,025
5.	Angliya	1993	79,0	15,68
6.	AQSH	23400	29,0	67,860
7.	Xitoy	28426	38,0	107,659
8.	Hindiston	26945	26,0	72,458
9.	Meksika	719	45,0	3,202
10.	Kanada	1060	24,0	25,929
11.	Rossiya	21300	30,0	65,100
12.	Ukraina	5575	23	15,900
13.	Qozog‘iston	9304	0,9	11,500
14.	Turkmaniston	508	29,0	1,484
15.	Qirg'iziston	463	24,0	1,117
16.	Tojikiston	330	11,0	365
	Jami Dunyo bo‘yicha	220258	30,2	650,727

Sug‘oriladigan yerlarda o‘rtacha hosildorlik Andijon viloyatida 62,1 s., Qashqadaryo 57,9 ts., Surxondaryo 56,3 ts., Buxoro viloyatida 56,1 ts., Samarqand viloyatida 54,0 ts., Toshkent viloyatida 53,0 ts., Farg‘ona viloyatida 50,6 sentnemi tashkil etdi. Shuni aytish joizki, ayrim ilg‘or fermer xo‘jaliklarida hosildorlik gektaridan 60-70 sentnyemi, hattoki, undan ortiqni tashkil etdi.

Keyingi yillarda jami ekin maydonlar miqdori qisqardi ( 2000 yilda

3. ming ga 2009 yilda 3608,5 ming ga cha ), shu jumladan paxta ekin maydoni ( 1444,5 ming gektardan 1347,1 ming gektargacha) va donli ekinlar ( 1614,0 ming gektardan 1610,6 ming gektargacha) ham. Paxta va g‘alla ekin maydonlari qisqarishi hisobiga kartoshka, sabzavot va pohz ekin maydonlari miqdori 2000 yilda 5,9% dan 2009 yilda 5,8% gacha kengaygan. (16.1 - rasm).

   
   

2000 y. 2009 y.
16.1 - rasm. Qishloq xo‘ja!igi ekin maydonlarining tarkibi, %

Ushbu yillar davomida paxta xom-ashyosi ishlab chiqarish hajmi

4. ming tonnadan 3401,9 ming tonnagacha va donli ekinlar 3929,4 ming tonnadan 7391,6 ming tonnagacha oshdi. Bu ekin turlari bo‘yicha ishlab chiqarish hajmining oshishi nafaqat respublika ehtiyojini qondirishni, balki eksport salohiyatini oshirish imkonini berdi. Meva- sabzavot ekinlar ishlab chiqarish hajmi ham oshdi: kartoshka 2,1 martaga, poliz - 2,4 martaga, meva va rezavorlar - 1,9 martaga va uzum mahsulotlari - 1,4 martaga. Agrar sohada qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishining o‘sishi nafaqat ekin maydonlarining ko‘payishiga, balki ulaming o‘rtacha hosildorlik darajasining oshishiga ham bog‘liqdir (16.2 -jadval).

   
   

16.2-jadval

Qishloq xo‘jaligi ekinlarining o‘rtacha hosildorligi (s/ga)

Mahsulot turi	2000 у	2005 у	2006 у	2007y	2008 у	2009 у
Paxta xom-ashyosi	21,8	25,3	25,0	26,0	23,9	25,3
Bug‘doy	27,6	41,5	42,7	44,1	45,2	48,9
Kartoshka	129,3	170,3	175,2	184,5	195,3	197,9
Sabzavot	183,8	215,8	223,0	228,4	252,6	254,3
Meva va rezavor ekinlari	56,9	62,3	73,8	76,4	82,6	87,4
Uzum	55,2	64,7	79,4	85,1	77,4	85,2

Bunday natijalarga navlaming biologik xususiyatlaridan kelib chiqib, har bir mintaqaning tabiy-iqlim sharoitiga mos navlami to‘g‘ri tanlash va joylashtirish gektaridan 60-70 sentnerdan hosil yetishtirish bo‘yicha aniq agrotexnik tavsiyalar va ilmiy asoslangan intensiv texnologiyalaming ishlab chiqilganligi va keng joriy etilayotganligi hisobiga erishilmoqda.

Seleksiya va urug‘chilik ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish maqsadida xorijiy ilmiy muassasalardan 100 dan ortiq yangi bug‘doy navlari keltirilib, ular mahalliy sharoitimizda har tamonlama sinovdan o‘tkazilib, serhosil, yuqori sifatli, kasallik va zararkunandalarga chidamli bo‘lgan 23 ta yangi navlari ishlab chiqarishga joriy etildi.
Bu navlar ichida Kroshka, Polovchanka, Krasnodarskaya-99, Kuma, Moskvich, Tanya, Esaul, Fortuna, Vostorg, Pamyat, Selyanka kabi intensiv navlar ishlab chiqarish sharoitida har gektaridan 60-70 sentnyerdan oshirib hosil bermoqda.
Mamlakatimiz olimlari tomonidan qurg‘oqchilikka va sho‘rga chidamli hosildorligi yuqori Chillaki, Bobur, Andijon-1, Andijon-2, Andijon-4 O‘zbekiston-1, Hosildor, Zamin-1, Do‘stlik, Omad, Makonat, Asr kabi mahalliy bug⁴ doy navlari yaratilib Davlati nav sinoviga berildi. Kelgusida har bir mintaqa sharoiti uchun mos yangi navlar yaratish bo‘yicha ilmiy ishlar jadal olib borilmoqda. Buning uchun Rossiyaning Saratov Yugo-Vostoka, Serbiyaning Noviy sad ilmiy tadqiqot institutlari, IKARDA, SIMMIT Xalqaro ilmiy markazlar bilan hamkorlikda shu mintaqaga xos bo‘lgan yangi navlar yaratish ustida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
Biroq ayrim viloyat, tuman hamda fermer xo'jaliklarida boshoqli don ekinlarini o‘stirishda agrotexnik tadbirlarini bajarishning texnologik
talablariga rioya qilinmaganligi natijasida dondan yuqori va sifatli hosil olinmayapdi.
Buning asosiy sababi boshoqli don ekinlarini yetishtirish texno- logiyasidagi agrotexnika tadbirlarini o‘z vaqtida sifatli qilib o‘tkazmasligidir.
Ayniqsa tuproq unumdorligiga ahamiyat bermaslik, yerni ekishga sifatli tayyorlanmasligi, organik va ma’dan o‘g‘itlar yetarli miqdorda va to‘g‘ri nisbatlarda qo‘llanilmasIigi, g‘allani sug‘orishni o‘z vaqtida va sifatli o‘tkazmaslik, kasallik va zararkunandalarga hamda begona o‘tlarga qarshi o‘z vaqtida choralar ko‘rmaslik, g‘alla navlarining hosildorlik imkoniyatidan to‘la foydalana olmaslik don sifatining pasayishiga olib kelmoqda.
Boshoqli don ekinlarini parvarishlashda qo‘llaniladigan agrotexnik tadbirlarning bajarilishining texnologik talablariga tola rioya qilingandagina yanada yuqori va sifatli don hosili olishga erishiladi.
Umuman olganda g‘alla hosildorligi tuproq-iqlim sharoiti, ekilayotgan nav xususiyati, qo‘llanilayotgan agrotexnik tadbirlarga bog‘liq. Boshoqli don o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi va don sifatiga ta’sir etuvchi agrotexnik tadbirlardan har bir mintaqaning tuproq va iqlim sharoitiga mos nav tanlash, yemi ekishga sifatli tayyorlash, navdor va ekish sifati yuqori urug‘lik bilan mintaqa uchun maqbul muddat va me’yorda ekish, ekilgan urug‘likni bir tekisda undirib olish, bug‘doy maysalari to‘la to‘plangan holda tinim davriga kirishi uchun barcha agrotexnik tadbirlami o‘tkazish, sug‘orish, ma’dan va organik o‘g‘itlar bilan oziqlantirish, o‘suv davrida ildizdan tashqari azotli o‘g‘itlar bilan oziqlantirish suspenziya sepish, begona o‘tlar kasallik va zararkunandalarga qarshi kurash, yetishtirilgan hosilni nobutgarchiliksiz yig‘ib olishga bog‘hq.
Yuqorida keltirilgan boshoqli don ekinlarini yetishtirish texnologiyasidagi agrotexnik tadbirlami maqbullashtirilgan holda o‘z vaqtida sifatli qilib o‘tkazilishi hosildorlik va don sifatini oshiradi. Bulami bajarilishidagi texnologik talablar:

1.