Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

Fermer xo‘jaliklarining asosiy faoliyati ko‘rsatkichlari

Ko‘rsatkicblar	0‘lchov biriigi	2000 у	& о о	2002 y.	2003 у.	2004 у.	2005 у.	2006 у.	2007 у.	2008 у.	2009 у.
Yalpi qishloq xo‘jaligi mahsulotida fermer xo'jaliklarining ulushi	%	ltT	rO t-»"	О о*^4	1П	40 ОО	ГО	31,4	33,4	т ся со	«О со
Sh.j.: o'simlikchilikda	%	On,	40 VO*^4	О Os		СО	20,6	СО	СО o' vo	57,6	32,9
Ghorvachilikda	%	VO o'	t"- o*^4	О		со	СО		со"	VO со
Fermer xo‘jaliklari soni	birlik.	43759	55445	72406	87552	103921	125668 1	189235	217095	105033	103081
Ekin maydoni	mingga	632,2	696,3	991,6	1401,9	1762,6	2140,7	2710,6	40 О о со	3045,2	3052,9
Jatni ekin maydonida fermer xo'jaliklari ulushi	%	F- ЧО	20,2	<о оо сч	37,0	47,7	r-^ оо чо	74,7	со 00	84,4	84,6
Ishchilar soni	ming kishi	294,9	386,3	о оо оо	603,0	765,3	954,2	1381,1	1621,4	1710,2	1521,6
Shundan: yollanma ishchilar	ming kishi	О cT	О o'	37,0	52,4	CN Os	280,8	382,5	456,1	455,7	465,8
0‘rtacha bir fermer xo'jaligiga to‘g‘ri keladigan:
- ishchilar soni	kishi	r-	Г*-	Г-	Г-	1>	ОО	О	1>	40 *“■4
- ekin maydoni	ga	со o' ca	о 0\	22,0	24,5	28,2	О го	26,2	26,7	29,0	29.6

1998 yilga nisbatan 2009 yilda fermer xo‘jaliklariga ajratilgan yer maydonlari hajmi 11,0 martaga o‘sib, har bir fermerga to‘g‘ri keladigan o'rtacha yer maydoni 1998 yil 19,4 gektardan 2009 yilda 60,7 gektarga yetdi.

Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, fermer xo‘jaliklariga ajratilgan yer maydonlari va ulaming yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotidagi ulushi o‘rtasida muayyan nomutanosibliklar mavjud Yuqoridagi jadvallar ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, 2003 yilda fermer xo‘jaliklari jami
ekin maydonining 37,3 foizini egallagan holda ulaming yalpi qishloq xo‘jaligidagi ulushi atigi 14,1 foizni tashkil etadi, holos. 2009 yilga kelib bu nisbatda sezilarli o‘zgarish bo‘ldi va jami ekin maydonida fermer xo‘jaliklaming ulushi 78,0% ni va yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotidagi ulushi 38,9% ni tashkil etdi. Chorvachilik tarmog‘ida bu ko‘rsatkich yanada pastroq. .
Respublikada fermer xo‘jaliklarining yer bilan ta‘minlanish darajasi bilan yalpi mahsulot miqdori o‘rtasidagi nomutanosiblikning yuzaga kelishiga olib kelgan quyidagi sabablami keltirish mumkin:
Birinchidan, hozirgi kunda ham fermer xo‘jaliklari aksariyat hollarda, o‘zlariga ajratib berilgan yer maydonlaridan o‘z ixtiyorlari bilan mustaqil holda foydalana olmayotganligi.
Bddnchidan, fermer xo‘jaliklari tomonidan yetishtirilayotgan mah- sulotlarga davlat buyurtmasining yuqori darajada saqlanib qolayotganhgi.
Uchinchidan, fermer xo‘jaliklarida agrotexnik va texnologik jarayonlami o‘z vaqtida amalga oshirish uchun kerakli texnika vositalarining tanqisligi.
To‘rtinchidan, fermer xo‘jaliklari yetishtirayotgan qishloq xo‘jalik mahsulotiga baho disparitetining mavjudligi. Tahlillar shuni ko‘rsatadi, fermer xo‘jaliklari tomonidan ishlab chiqarilgan paxta xom-ashyosi 2003 yilda 1061,5 ming tonnadan 2009 yilda 3400,4 ming tonnagacha yoki 320,3 foizga, g‘alla ishlab chiqarish hajmi esa muvofiq ravishda 2030,3 ming tonnadan 9300,2 ming tonnagacha yoki 404,3 foizga o‘sdi. Buning natijasida, fermer xo‘jaliklarining jami paxta xom-ashyosi ishlab chiqarishdagi ulushi 2003 yilda 37,8 foizdan 99,9 foizgacha, bug‘doy ishlab chiqarishdagi ulushi 36,1 foizdan 89,0 foizgacha o‘sdi. Fermer xo‘jalklarining poliz mahsulotlari yetishtirishdagi ulushida ham sezilarli o‘sish bo‘lganligini ta‘kidlash lozim. Jadval ma’lumotlarini tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatadiki, garchi keyingi yillarda muayyan darajada hosildorlikning o‘sishi kuzatilsa-da, respublikamizda faoliyat ko‘rsa- tayotgan fermer xo‘jaliklarida 2004-2009 yillarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hosildorligida keskin o‘sishni kuzatish mumkin. Xususan, 1995-2009 yillarda g‘alla hosildorhgi 32,0 tsentnerga, kartoshka

• 92,8, meva - 89,7, sabzavot 272,7 tsentnerga oshgan. Faqat paxta bo‘yicha hosildorlik pasaygan. Bu Respublikamiz Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan "2004-2006 yillarda fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish kontseptsiyasi to‘g‘risida" gi qarorga asosan olib borilgan davlat siyosati, fermer xo‘jaliklarga berilayotgan erkinliklar va imtiyozlar natijasidir.

  
  

Dehqon xo‘jaliklari to‘g‘risida ilmiy adabiyotlaming ko‘pligiga qaramasdan, haligacha uning ijtimoiy-iqtisodiy tabiati to‘g‘risida umumiy qabul qilingan ta‘rif yo‘q. Uning mohiyati, agrar munosabatlar tizimidagi о‘mi va tuzilmasi muttasil tarzda shakllanib, aniqlashtirilib borilmoqda. So‘nggi yillarda dehqon xo‘jaligi muammolariga bag‘ishlangan bir qator . ilmiy monografiyalar va ilmiy risolalar chop etildi va bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar munosabatlar tizimida dehqon xo‘jaliMarining ob’yektiv zarurligi asoslab berildi.

Dehqon xo‘jaligi milliy iqtisodiyotning oddiy bo‘g‘ini sifatida asosan moddiy va xizmat ko‘rsatish sohalaridan tashkil topgan bo‘lib, bugungi kunda dehqon xo‘jaligi ishlab chiqarish faoliyati, norasmiy xo‘jalik pozitsiyasiga asosan uy xo‘jaligida jamlangan. Shu bilan birga, ba‘zi bir uy xo‘jaliklari boshqa turdagi, ya’ni uy xo‘jaligi doirasidan tashqaridagi yo‘nalishlarda faoliyat yuritishi mumkin. Bular uy xo‘jaliklari tomonidan mebel, uy xo‘jaligi buyumlari ishlab chiqarish, qishloq xo‘jaligi mah­sulotlarini qayta ishlash, transport vositalarini va jihozlami ta‘mirlash, qurilish faoliyati, tikuvchilik, savdo va hokazo faoliyat yo‘nalishlaridir.
Shaxsiy yordamchi xo‘jalik tarkibiga xo‘jalik binolari, mol, parranda, asalari, ko‘p yillik mevali daraxtlar, tomorqa uchastkasi va mayda qishloq xo‘jaligi inventarlari kiradi. Shaxsiy yordamchi xo‘jalik xarakterini va uning rivojlanish darajasini to‘laligicha ijtimoiy ishlab chiqarish belgilab beradi.
Dehqon xo‘jaligi milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarishda resurslardan tejamli foydalanadigan xo‘jalik shakli sifatida xarakterlanadi. Dehqon xo‘jaligining bu xarakteri oilaning pul xarajatlarini kamaytiradi va bu bi­lan oila byudjetini mustahkamlaydi. Dehqon xo‘jaligida qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning tashkil etilishi, davlatning ijtimoiy ishlab chiqarish sektorida ushbu mahsulotlami ishlab chiqarish xarajatla­rini va shu bilan birga aholiga xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytiradi.
Dehqon xo‘jaligi va uy xo‘jaligida ishlab chiqarish faoliyati organik jihatdan bir- biriga mos keladi. Dehqon xo‘jaligi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning ma‘lum qismi uy xo‘jaligi tomonidan qayta iste’mol qilinadi. Shu bilan birga dehqon xo‘jaligi mahsulotlaming ma'lum qismidan uy xo‘jaligidagi qora mol va parranda uchun ozuqa-em sifatida foydalaniladi. Shuning uchun dehqon xo'jaligi bilan uy xo‘jaligi ishlab chiqarish jarayoni texnologik jihatdan bir-biriga bog‘liq hisob­lanadi.
Dehqon xo‘jaligi sub‘ektlari uchun mehnat jarayoni ketma-ket uy xo‘jaligida, keyinchalik dehqon xo‘jaligi faoliyatini shakllantirgan holda davom etishini ifoda etadi. Shuning uchun dehqon va uy xo‘jaliklari iqtisodiy jihatdan bir-biriga bog‘liqdir. Mahsulot sotishdan tushgan daromadlar nafaqat dehqon xo‘jaligining ishlab chiqarishini kengayti- rishga, shu bilan birga oilani uy xo‘jaligi jihozlari bilan ta’minlashga sarf etiladi.
Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida, so‘nggi yillarda respub- likamizda dehqon xo‘jaliklari soni yildan-yilga ortib bormoqda (5.5- jadval).