Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

6.5-jadval
Respublika yer fondining asosiy yer turlari bo‘yicha taqsimlanishi

№	Yer turlari	2000	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2009-2008 yilga nisbatan
1.	Ekin yerlari	4056,6	4052,7	4042,7	4049,0	4057,2	4064,2	4068,1	4071,2	+3,1
	Shujumladan: sug'oriladigani	3313,6	3307,4	3297,7	3296,3	3303,6	3308,5	3311,8	3313,9	+2,1
2.	Ko‘p yillik daraxtzorlar	352,9	336,4	337,0	338,8	335,8	339,0	341,0	344,0	+3,0
	Shujumladan: sug'oriladigani	339,7	323,1	323,5	325,3	322,7	325,5	327,7	329,8	+2,1
3.	Bo‘z yerlar	80,7	85,0	84,5	83,9	83,6	82,6	82,6	82,5	-1,0
	Shujumladan: sug'oriladigani	46,5	48,4	48,3	48,1	48,4	48,3	47,9	47,8	-0,1
4.	Pichanzorva yaylovlar	22263,4	21367,0	21217,1	21215,7	21207,3	20858,0	20836,2	20846,2	+10,0
	Shujumladan: sug'oriladigani	44,1	43,9	43,9	43,9	43,4	43,3	43,3	43,4	-0,1
5.	Qishloq xo'jalik yer turlari	26753,6	25841,1	25681,3	25687,4	25683,9	25343,8	25343,8	25343,9	-0,1
	Shujumladan: sug'oriladigani	3743,9	3722,8	3713,4	3713,6	3718,1	3725,6	3728,8	3734,9	+«,1
6.	Tomorqa yerlar	642,9	667,3	677,3	679,7	691,3	691,6	693,3	694,3	+1,0
	Shujumladan: sug'oriladigani	481,9	500,9	507,6	511,1	522,0	521,1	520,2	518,3	-1,9
7.	0‘rmonzor va butazorlar	1511,9	2375,4	2817,7	2808,1	2811,4	3219,6	3119,4	3129,1	+9,7
	Shujumladan: sug'oriladigani	44,6	47,2	47,7	47,8	48,8	49,7	50,8	51,9	+1,1
8.	Bog'dorchilik- uzumchilik uyushmalari	8,5	8,1	7,8	7,7	7,5	7,7	7,7	7,8	+0,1
	Shujumladan: sug'oriladigani	7,2	7,1	6,6	6,5	6,4	6,6	6,6	6,5	+0,1
9.	Meliorativ qurilidiholatidagi yerlar	79,3	79,5	79,5	78,7	78,6	77,1	76,2	76,5	-0,3
10	Boshqa yerlar	15414,1	15438,9	15149,7	15148,7	15137,6	15070,5	15090,3	15120,2	+29,9
	Jami yerlar	44410,3	44410,3	44410,3	44410,3	44410,3	44410,3	44410,3	444103	_
	Shujumladan: sug'oriladigani	4277,6	4278,9	4275,3	4279,0	4295,3	4303,0	4307,5	4311,6	+4,1

0‘zbekiston Respublikasida yiliga 72,4 km³ suvdan foydalaniladi, shundan 61 km³ oqava suvlami, 113 km³ yer osti suvlarini tashkil etadi. Iqlimimiz keskin kontinental ekanini, respublikamiz qurg‘oqchilik zonasida joylashganini hisobga olib, shuni aytib o‘tish kerakki, yoz oylari yerdagi suv namlari parlanib havoga chiqib ketadi. Ekinlarimizning ham ko‘p qismi nobud bo‘lishi, sifatsiz bo‘lishi yuqoridagi omilga, suvsizlikka bog‘liq.
0‘zbekiston Respublikasidan tashqari 0‘rta Osiyodagi qolgan yana uchta - Qirg'iziston, Tojikiston, Qozog‘iston respublikalari ham hududimizdan oqib o‘tuvchi ikki daryo - Amudaryo va Sirdaryo daryolaming suvlarini iste’mol qiladi. Turkmanistongina bundan mustasno. Bu ildri daryoning yillik suv o‘tkazish quwati 121690 mln. m³ bo‘lib, shundan eng ko‘p - 63020 mln m³ qismidan O'zbekiston foydalanadi. Qirg‘iziston 5140 mln. m³, Tojikiston 13230 mln. m³, Qozog‘iston 25010 mln. m³ suv iste’mol qiladilar. Bu suv resurslaridan qishloq xo‘jaligi uchun - 85,6 foizi, sanoat va maishiy xizmat sohalariga 14,4 foizi sarflanadi. Qishloq xo‘jalik ekinlari yetarli suv bilan ta’minlanmasa, hosildorlik pasayib, turli kasallildar ortadi, shu bilan birga mahsulot sifati yomonlashadi. Mahsulot sifatini yaxshilash esa qishloq xo‘jaligidagi asosiy muammolardan biridir.

3. 
   
   Yer-suv resurslaridan foydalanish darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi
   

Iqtisodiyotda muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlar mavjudki, ular yer-suv resurslaridan foydalanishda ham muhim rol o‘ynaydi. Eng awalo, suv resurslaridan foydalanish darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimiga to‘xtalamiz. Chunki yer resurslariga chuqurroq va batafsilroq to‘xtaUshga to‘g‘ri keladi.

Xalq xo‘jaligida suvdan foydalanish asosan to‘rt turga bo‘linadi:

1. suvdan asosiy maqsadga muvofiq foydalanish;

   
   

2. suvdan umumiy va maxsus foydalanish;

   
   

3. suvdan birgalikda va tanho holda foydalanish; -

   
   

4. suvdan birlamchi va ikkilamchi foydalanish.

   
   

Suvdan umumiy va maxsus foydalanishning 2 xili mavjud:

1. Suvdan umumiy foydalanish - suvning holatiga ta’sir qiladigan inshootlar yoki texnikaviy qurilmalami qo‘llamay turib foydalanish;

   
   

2. Suvdan maxsus foydalanish inshootlarmi yoki qurilmalarini qo‘llash yo‘li bilan foydalainish.

   
   

Suv resurslaridan foydalanish samaradorligini aniqlashda bevosita qishloq xo‘jalik korxonasida ishlatilgan suv ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Suvdan foydalanuvchilar uyushmasi yoki irrigatsiya tizimi boshqarmalarida inshoot va qurilmalami qo‘llashdagi ko‘rsatkichlar asosida suv samaradorligi aniqlanadi.

Qishloq xo‘jaligida suvdan unumli foydalanish darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi quyidagilardan iborat:

• limit bo‘yicha suv hajmi, m³;

  
  

• suvdan foydalanish darajasi, %;

  
  

• suv bilan ta’minlanganlik darajasi, %;

  
  

• suv bilan ta’minlash xarajatlari, so‘m;

  
  

• sug‘orish uchun ajratilgan pul mablag‘i, so‘m;

  
  

• sug‘orish suvidan foydalanish unumdorligi, so‘m;

  
  

• sof foyda, so‘m;

  
  

• rentabellik, %.

  
  

Yer resurslaridan samarali foydalanish, davlat organlari tomonidan yer va soliq siyosatining ratsional ravishda olib borilishi uchun awalo yer bahosini bilish zarur. Buning uchun eng awalo davlat tomonidan yer uchastkalarining kadastr bahosi hisobga olinadi (6.6-jadval).

Kadastr qiymati deganda hisobdagi rentadan kelayotgan daromad ham tushuniladi. Albatta quyidagi ko‘rsatkichlar tizimi yer resurslaridan foydalanishda ishlatiladi:

• ekin hosildorligi, ts/ga;

  
  

• unumdorlik 1 ga olinadigan yalpi mahsulotning natural va qiymat shaklidagi ko‘rinishi;

  
  

• 1 ga sarflangan xarajatlar, so‘m;

  
  

• 1 ga olingan yalpi mahsulot qiymati, so‘m;

  
  

• 1 ga yeming kadastr qiymati, so‘m;

  
  

• yemi iqtisodiy baholash ko‘rsatkichi ball boniteti, ball;

  
  

• sof foyda, so‘m va hokazo.

  
  

Qishloq xo‘jalik yerlaridan samarali foydalanish ko‘rsatkichlariga esa yer qaytimi, yer sig‘imi, yo‘qotilgan hosil; qishloq xo‘jalik yerlaridan foydalanish koeffitsenti, fond bilan ta’minlanganlik, tovar qaytimi kabi ko‘rsatkichlar kiritiladi.

Asosiy iqtisodiy ko‘rsatkieh yemi iqtisodiy baholash, quyidagi formula yordamida topiladi.
YAM
Xk=—
MT
Bunda X_k - xarajatlami qoplash;
YAM - yalpi mahsulot;
MT - mahsulot tannarxi.