Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

0‘g‘itlar tarkibi-qishloq xo‘jaligi mahsulotlari sifatini belgilovchi haqiqiy omillardan yana biri. 0‘sinrdiklarning har bir turi uchun yuqori sifatli hosilni ta’minlovchi mineral o‘g‘itlaming optimal dozasi aniqlangan. Yuqoriroq dozada o‘g‘it solish hosildorlikni orttirmaydi, hosil sifatini pasaytiradi, shu bilan birga meva va sabzavotlarda eriydigan quruq modda qand kamayadi, kartoshkada esa kraxmal kamayib kasalliklarga chalinishi ortadi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hosildorligini va sifatini tartibga solishdagi muhim vosita sug‘orishdir. Biroq, ortiqcha sug‘orish mahsulotning tovar sifatini sezilarli pasaytiradi. Har bir ekin uchun sug‘orishning optimal norma va muddati mavjud. Mevali ekinlar uchun tuproq namligini 65-70 % darajada to‘liq dala namligi hajmida tutib turish tavsiya qilinadi. Mamlakatning ko‘pgina hududlarida sug‘ormasdan yuqori sifatli sabzavot mahsulotlarini yetishtirishning iloji yo‘q.
Qishloq xo'jalik mahsulotlarining tovar sifati yana ko‘plab omillarga ham bog‘liq (yig‘ishtirishning muddat va usullari awal ekilgan ekinlar va boshqa). Ulami yetishtirishda bulaming hammasini hisobga olmoq kerak.
Sifatni boshqarish tizimidagi muhim element-sertifikatsiya bo‘Ub, bunda tovar yoki xizmat sifatining ko‘rsatkichlari standartlar yoki boshqa normativ-texnik hujjatlar talablariga mos kelishini tasdiqlash jarayoni tushuniladi.
Sertifikatlar ikkiga bo‘linadi: majburiy va ixtiyoriy xarakter kasb etishi mumkin. Majburiy sertifikatlash qonun va qonunchilik holatlari asosida amalga oshiriladi va tovaming standartning majburiy talablariga mos kelish nisbatini ta’minlaydi. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilgan tovarlar majburiy sertifikatlash ob’yektlariga mansub. Ixtiyoriy sertifikatlash davlat tomonidan ushbu mahsulotga nisbatan mavjud standartlar yoki boshqa normativ hujjatlaming talablariga qat’iy rioya qilish ko‘zda tutilmaganda qilinadi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulodarining raqobatbardoshligi ulami о‘rash, reklama qilish, kabi boshqa omillar bilan ham belgilanadi. Raqobatbardoshlik muntazam va doimo o‘rganilmog‘i zarur. Bu uning o‘z vaqtida aniqlanishini va o‘z vaqtida zarur qaror qabul qilishni; ushbu mahsulotni ishlab chiqarishni to'xtatish yoki qisqartirish, uning sifatini yaxshilash, boshqa bozorga o‘tkazish imkonini beradi. Boshqa holatlarda raqobatbardoshlik mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish haqida qaror qabul qilishning asosiy vaqti bolishi mumkin.
13.3. Qishloq xo‘ja!igi mahsulotlarini taqsimlash, sotish va tovarlilik darajasini oshirish yo‘llari
Marketing-korxonamng ishlab chiqarish, sotish va ilmiy-texnik faoliyatinmg bozor va uning konyukturalarini, iste’molchilaming aniq talablarini kompleks o‘rganish majmuasidir. Marketing mohiyatini shunday ifodalash mumkin: qaysi mahsulot maksimal foyda bilan sotilsa, o‘shani ishlab chiqish.
Marketingga yo‘naltirilgan korxonaning mantiqiy harakat chi2masi quyidagicha: awal ishlab chiqarilmoqchi bo‘lgan mahsulotga iste’molchilar talabi o‘rganiladi, raqobatchilaming o‘xshash tovarlari parametrlari baholanadi va shundan keyingma mahsulotni ishlab chiqarish, hamda sotish haqida o‘ylanadi.
Ishlab chiqarilgan tovarlar hamma xaridorlarga birdek yoqishi mumkin emas chunki ulaming ehtiyojlari, imkoniyatlari, odat va an’analari, hatto didi ham turlicha. Ana shulami hisobga ohb bozomi sigmentlash zarur.
Bozorni sigmentlash-bu tovarga bir xilda talab quyuvchi iste’molchilar guruhini ajratish. Agar raqobat darajasi yuqori, lekin mahsulotlarni sotish qiyin bo‘lib qolgan hollarda sigmentlash iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlaydi. Bunday holat, qayta ishlash sanoatming ko‘pgina tarmoqlarida (go‘sht, meva-sabzavot konservasi, non mahsulotlari va boshqa) yuzaga kelgan.
U yoki bu prinsip bilan sigmentlashda tovar ishlab chiqaruvchi bozomi o‘xshash guruhlarga bo‘ladi, keyin maqsadli deb ataluvchi sigmentni yoki bir nechta shunday sigmentni tanlab oladi, ulaming har biri uchun tovar assortimentini belgilaydi shundan keyingina ishlab chiqarish va mahsulot sotishni boshlaydi.
Sigmentlashtirishning quyidagi to‘rt prinsipi keng tarqalgan: geografik (hududiy) psixografik (iste’molchilaming hayot tarzi, shaxs tipi) fe’l- atvoriga oid (iste’molchi ushbu tovardan qidiradigan foyda, iste’molning jadalligi) va demografik (jinsi, yoshi, oilasining tarkibi, daromadining darajasi).
Iste’molchilar sigmentlarga ajratilgan quyidagi qarorlami qabul qilishi zarur:

• qancha sigmentni qamrab olish kerak bo‘ladi;

  
  

• sigmentlami qo‘llash uchun eng foydalisini qanday aniqlash kerak?

  
  

Tovar ishlab chiqaruvchi bozomi qamrab olishning uchta variantidan

birini tanlashi mumkin:

1. Agar ajratib olingan sigment tahlili ulaming orasida farq mayjud emashgini ko‘rsatsa, tadbirkor ularga e’tibor qilmashgi va bozoming hammasiga tovarini taklif qilishi mumkin. Bunday hollarda maqsadi bir xil talab va ehtiyojU xaridorlami ko‘plab jalb etish lozim bo‘lgan marketing dasturi tuziladi. Bozomi qamrab olishning bunday strategiyasi differensiyalashmagan marketing deb ataladi. Bunday marketing tejamli

   
   

' bo‘lib, katta sarf talab qilmaydi. Biroq bir necha korxona bir vaqtning o‘zida bunday strategiyani qo‘llay boshlasa, shafqatsiz raqobat boshlanadi va boshqa variantlami qidirishga to‘g‘ri keladi.

2. Korxona bozoming bir nechta sigmentiga ishlashga qaror qildi, ulaming har biri uchun o‘zga xususiyatlarini hisobga olgan holda alohida marketing dasturi tayyorlaydilar (tovar, baholar, reklama va boshqa). Bunday holatlarda mahsulotlaming sotib olinishi o‘sishiga umid qilish mumkin, chunki u bozoming har bir sigmenti talabiga moslashadi.

   
   

Bu differensiallashgan marketing. Bunday strategiyadan keng doirada tovar ishlab chiqib, ulami bozorga chiqara olishga qurbi yetadigan, yetarli mablag‘ga ega yirik kompaniyalaming foydalanishi tavsiya etiladi.

3. Tovar ishlab chiqaruvchi kuchlami bitta sigmentga kontsentrat­siyalash haqida qaror qabul qiladi. Bozomi qamrab olishning bunday strategiyasi konsentratsiyalashgan marketing deb ataladi. U riskning yuqori darajadaligi bilan bog‘liq, chunki tanlangan sigment ishonchni oqlay olmasligi mumkin: unga raqobatchi paydo bo‘lib, mahsulotga talab tushib ketish ehtimoli bor.

   
   

Bozomi qamrab olish sigmentini tanla&hda quyidagilami e’tiborga olish lozim:

• resurslar cheklangan holatida konsentratsiyalashtirilgan marketing strategiyasi eng afzali hisoblanadi;

  
  

• sifat jihatdan o‘xshash tovarlarga, masalan, tuz, shakar, kraxmal va boshqa) differentsiallanmagan marketing; turli parametrlari bo'yicha bir- biridan farqlanadiganlarga (go‘sht va sut mahsulotlari, meva-sabzavot konservalari va hokazo) differentsiallashgan yoki konsentratsiyalashgan marketing ko‘proq mos keladi;

  
  

• bozorga yangi tovar bilan chiqishda differentsiallangan yoki konsentratsiyalangan marketingdan foydalanib, yangilikning bitta variantini taklif qilish maqsadga muvofiq.

  
  

Bozoming eng foydali sigmenti quyidagi talablarga javob berishi kerak: sotuvning eng yuqori hajmi va uni o‘sishining yuqori sur’atlari, rentabellikning eng yuqori darajasi (daromad normasi), sust raqobat.

Bozomi sigmentlagandan keyin korxona raqobatchilami aniqlash va sotishning maksimal hajmini ta’minlash uchun tovarlaming guruhlanishi haqidagi masalani hal qilishi zarur.
Bozorda tovarlaming bozor sigmenti raqobatchilaming tovarlariga taqqoslash bo‘yicha unga aniq farqlashuvchi ustunlikni ta’minlashni anglatadi.
Bozor sigmentining ikki varianti mavjud:

• korxona tovarlari bilan bir qatorda chiqariladigan o‘xshash mahsulotlar;

  
  

• bozorda yo‘q tovarni ishlab chiqish yo‘li bilan.

  
  

Agar korxona tovari raqobatchilaming tovaridan afzal bo‘lsa, bozor sig‘imi yetarlicha bo‘Isa, yirik korxona esa raqobatchilariga nisbatan katta moddiy-texnik tesurslarga ega bo‘lsa, birinchi variant samara beradi.

Dddnchi variantni tanlab borib, korxona yangilikka intiluvchi iste’molchilami zabt etadi. Lekin oldindan baholash zarur. Yangi tovarni ishlab chiqarishga sarflangan salmoqli xarajatlar o‘zini oqlarmikan?
Bozor sigmenti reklamalar, ko‘rgazmalar, yarmarkalar, firma do‘konlarida tovar sotish bilan amalga oshirilishi mumkin.
Sotish tovar assortimentini rejalashtirish va korxona mahsulotlarining realizatsiya narxini belgilashni o‘rganish uchun marketing xizmati zarur. Maxsus xizmatni tashkil etishning maqsadga muvofiqligi qator omillarga bog‘liq, ular: ishlab chiqariladigan mahsulotlar sonining nomi, ulami chiqarishning rejalashtirilayotgan hajmi, raqobatchi korxonalar va raqobatchi tovarlar soni hamda hajmi bozoming sig‘imi, sotishni reklama qilish va rag‘batlantirish bo‘yicha ish hajmi. Masalan, agar qishloq xo‘jaligi korxona ishlab chiqargan mahsulotlarining asosiy qismini ma’muriy to‘lgan chegarasida, yog‘ zavodi yoki go‘sht kombinatiga realizatsiya qilsa, u marketing xizmati barpo etishdan qo‘shimcha samara olmaydi. Mamlakatning boshqa hududlari bozorlarida doimiy ishlovchi, shuningdek, xususiy qayta ishlash sanoatga ega korxonalar marketing bo‘yicha mutaxasissiz mahsulot realizatsiyasining yuqori samarasini ta’minlay olmaydi.
Marketing xizmatini quyidagi hollarda barpo etish maqsadga muvofiq: birinchidan, keng assortimentda mahsulot ishlab chiqaruvchi yirik korxonalarda (agrofirmalar, assotsiatsiyalar, yirik bog‘dorchilik va polizchilik xo‘jaliklari, qayta ishlash korxonalari), ikkinchidan, salmoqli qismdagi mahsulotlami o‘zlarining ma’muriy tumanlari yoki viloyatlari chegarasidan tashqarida realizatsiya qiluvchi xo‘jaliklarda qoidagi ko‘ra, ushbular ixtisoslashgan korxonalardir (urug‘chilik, bog‘dorchilik va boshqa).
Marketing xizmatining tuzilmasi sotuvga taklif qilingan tovarlar va korxona o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlar bilan belgilanadi. Masalan, o‘simlikchilik va chorvachilik mahsulotlari marketingining asosiy vazifasi bozor talablaridan kelib chiqib, sotishni bashoratlashdan iborat.
Chunki marketing bo‘yicha mutaxassisning funksiyalari-bozor kon’yunkturalarini o‘rganish va sotishni tashkil etish: marketing bozorda qanday mahsulot va qanday sifat talab qilinishini aniqlashi, aniq iste’molchilami topishi va ular bilan xo‘jalik shartlari uchun maksimal foydali bitimlar tuzishdan iborat.
Marketing faoliyati, ayniqsa bozor va reklama tadqiqoti anchagina xarajatlar bilan bog‘liq. Lekin raqobat sharoitida bu xarajatlaming zarurligi ma’hrni va butun jahonda tan olinadi. Xorij qishloq xo‘jaligi va qayta ishlash korxonasi ishining amaliy tajribasida ko‘rsatishicha, marketing usullarini qoMlashdan qo‘shimcha foyda, marketing xizmatdan

10. 
    
    20 marta yuqori.
    

Ishlab chiqarish hajmi, unga salmoqli bo‘lmagan xo‘jaliklarda marketing xizmati tuzish maqsadga muvofiq emas. Ma’muriy tuman yoki viloyat chegarasida katta qismda mahsulot ishlab chiqaruvchi kichik va o‘rta korxonalar, u yoki bu mahsulotning qay birini ishlab chiqarish va kimga sotish foydaliroqligi, hamda bozordagi narxlar haqidagi axborotlarsiz iste’molchilar bilan bitim tuzish uning yordamisiz bo‘lavermaydi, degani emas. Ushbu ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilishni bunday ma’lumotlarga muhtoj bo‘lgan, tumanning barcha korxonalarini tijorat asosida xizmat qiluvchi markazlashgan marketing xizmati ta’minlashi lozim. Ko‘pchilik ma’muriy tumanlarda qishloq xo‘ja!igini boshqarish asosida bunday bo‘linmalar tuzilgan.

Marketing xizmati mustaqil korxona bo‘lishi ham mumkin. Masalan, tovar ishlab chiqaruvchilarda aksiyalaming nazorat paketi bilan, aksionyerlik jamiyati bilan. Bunday holatlarda kim mahsulot ishlab chiqarsa, o‘shaning manfaatlari birinchiligi ta’minlanadi.
Tuman marketing xizmatining asosiy fiinksiyalari quyidagicha bo‘lishi mumkin:

• oziq-ovqat bozorlarining iste’molchilar talabi mahsulotlarining mayjudligi va harakati narx monitoringi haqida axborotlami yig‘ish umumlashtirish va tahlil qilishni tashkil etish;

  
  

• qishloq xo‘jalik mahsulotlariga iste’molchilar talabini prognozlash, iste’molchilar buyurtmalarini yig‘ish va mamlakatning boshqa hududlaridagi mahsulot reklamasi haqida, biznes-reja va mahsulot marketingi, ulaming bajarilishi risklarini baholash va foyda o‘lchami, marketing qarorlarining samaradoriigi masalalarini ishlab chiqish bo‘yicha maslahatlar berish.

  
  

Tuman marketing xizmati tarkibida marketing bo‘yicha mutaxassislar, dasturchi faoliyatini avtomatlashtirish, dasturiy ta’minlash va xizmat boshlig‘i boiishi zarur. Uning ishchilari soni bajariladigan ish hajmiga bog‘liq bo‘ladi.

Qishloq xo‘jaligming iqtisodiy samaradorligi mahsulotlami sotish, ulami realizatsiya qilish yo‘llariga salmoqli darajada bog‘liq. Ko‘pchilik tovar ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini iste’molchilarga tovar realizatsiyasi bilan bog‘liq ishlar hajmini kamaytirishga yordam beruvchi vositachilar orqali taldif etadilar.
Mahsulotlami realizatsiya qilish vositalari-sotishda vositachi yoki qatnashchi bo‘luvchi, aniq tovami o‘ziga qabul qiluvchi yoki boshqa birovga ishlab chiqarishdan iste’molchiga egalik huquqini berishga yordamlashuvchi yuridik va jismoniy shaxslar yig‘indisi (10-rasm).

1. Ishlab chiqaruvchi

   
   

QISHLOQ XO‘ JALIGI IQTISODIY OTI 1

3S2(o^J ъъ%Ммь~) 2
So‘zboshi 20
1.1rasm. MDH davlatlarida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining yillik o‘rtacha o‘sish darajasi, (2000 2009 yy.), % 23
1.2.Qishloq xo‘jaligining tarmoq sifatida o‘ziga xos xususiyatlari 28
1.3.Erkin bozor munosabatlarini amalga oshirishda fanning predmeti va vazifalari 31
1.4.Qishloq xo‘ja!igi iqtisodiyoti fanining maqsadi va tadqiqot usullari 34
Nazorat va muhokama uchun savollar 35
Asosiy adabiyotlar: 36
Qo‘shimcha adabiyotlar: 36
2.2.Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini ixtisoslashtirishning shakl va ko‘rsatkichlari 44
2.3.Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishni kontsentratsiyalash 57
2.4.Qishloq xo‘jaligida ixtisoslashuv va kontsentratsiyalashning iqtisodiy samaradorligi 62
2.5.Qishloq xo‘jaligini kooperatsiyalashtirish va agrosanoat majmuasini integratsiyalashtirish 65
Nazorat va muhokama uchun savollar 70
Asosiy adabiyotlar: 70
3.2.Agrosanoat majmuasi tarmoqlar tarkibi o‘rtasidagi munosabatlar 79
3.3.Agrosanoat majmuasi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari 89
3.4.Oziq-ovqat va aholi iste’moli mollari majmuasi. Davlatning oziq-ovqat xavfsizligi 97
Nazorat va muhokama uchun savollar. 104
4.2.Qishloq xo‘jaligida yer va suv islohotlarining amalga oshirilishi 114
3-bosqich. 2003 yildan fermer xo‘jaliklarini ustuvor yo‘nalish sifatida rivojlantirish belgilandi. 120
4-bosqich. 2008 yilda fermer xo‘jaliklarining yer uchastkalarini maqbullashtirish jarayoni amalga oshirilib, ularning iqtisodiy barqaror faoliyat ko‘rsatishiga zamin yaratildi. 120
Nazorat va muhokama uchun savollar 126
Asosiy adabiyotlar: 126
5.2.Qishloq xo‘jaligida davlat mulki va davlat korxonasi 131
5.3.Qishloq xo‘jaligida jamoa va shirkat xo‘jaliklari hamda ularning rivojlanishi 136
5.4.Dehqon va fermer xo‘jaliklari, ularning rivojlanishi 141
6.2.Yer-suv resurslari, ularning miqdori, turlari va tarkibi, sug'oriladigan yerlar miqdori, sifati 156
6.3.Yer-suv resurslaridan foydalanish darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi 162
YERF_K = ; bunda 166
6.4.Qishloq xo‘jalik yerlarini baholash, irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini amalga oshirishda davlatning roli 167
6.5.Suv iste’molchilari uyushmasi. Yer-suv resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llari 171
6.2-rasm. Yerdan maqsadli va samarali foydalanishni ta’minlash yo‘llari 176
6.6.Yer-suv resurslaridan foydalanishni rag‘batlantirish mexanizmlari 177
Nazorat va muhokama uchun savollar 180
7.2-rasm. Qishloq xo‘ja!igida moddiy-texnika resurslarining obyektlar bo‘yicha taqsimlanishi 188
7.2.Fan-texnika taraqqiyoti, uning yo‘nalishIari va intensiv texnologiyalar 188
7.3.Qishloq xo‘jaligida zamonaviy, samarali, ekologik jihatdan foydali hisoblangan texnikalarni, kimyoviy vositalarni, texnologiyalami yaratish 192
7.3-rasm: Qishloq xo‘jalik iqtisodiyotida moddiy-texnika resusrlarining shakllanishi 198
E^ZAFt-EnlAKt 200
0₍, 221
К* = = = 0,002 221
o_u 224
s 248
4 = 251
s_ok=m>+z 360
s_y= s_k+ s_u 362
z=i>z_f 364

2. Iste’molchi

   
   

Realizatsiya qilinadigan mahsulotning har bir turiga o‘zining sotish (o‘tkazish) yo‘llari va savdoning tashkiliy shakli mos keladi. Vositachilaming soniga bog‘liq holda nol, bir, ikki va hokazo darajadagi realizatsiya vositalarini ajratadilar. Nol darajadagi vosita-tovarini bevosita iste’molchilarga sotadigan tovar ishlab chiqaruvchilar hisoblanadi. Bevosita savdoning eng keng tarqalgan usuli-tovar ishlab chiqaruvchiga tegishli do‘konlar orqali savdo qilishdir.

Bir darajali vosita chakana savdoda bo‘ladigan birgina vositachini o‘z ichiga qamrab oladi. Ikki darajali vosita-bu ikkita vositachi (ulgurji va chakana savdo) uch darajalisi-uchta vositachi (ulguiji, mayda ulgurji va chakana savdo) dan iborat.
0‘simlikchilik mahsulotlarining (paxta, don, kartoshka, sabzavot va boshqa) va sanoat tovarlarining asosiy qismi ulgurji savdo orqali sotiladi. Sut yetishtiriladigan chorvachilikda tovar ishlab chiqaruvchilar mahsulotlarini mayda partiyalarda va har kuni realizatsiya qiladilar.
Ulguiji savdo-tovarlami sotib olib saqlaydigan, keyin ulami boshqa savdo tashkilotlariga chakana savdoda qayta sotadigan yuridik va jismoniy shaxslar yig‘indisi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining ulguiji xaridorlari sifatida tayyorlov tashkilotlari tovar birjalari, qayta ishlovchi korxonalar kabilar chiqadi. Ulguiji savdo tovar ishlab chiqaruvchilarga mahsulotlami joyida iste’molchilar bilan minimum kontaktda bo‘lgan holda sotish imkonini beradi.
Chakana savdo-bu tovarlami shaxsiy oilaviy va uyda foydalanish uchun oxirgi iste’molchilarga sotish bilan bog‘liq tadbirkorlik faoliyati. Ulguiji savdoning bitjalar, auksionlar, yarmarkalar orqali o‘tkazilishi keng tarqalgan. Savdolami biija orqali o‘tkazishning natijasi-sotuvchi va xaridor o‘rtasida bitim tuziUshidir.
Biija bitimi-biija savdolari davomida uning qatnashchilari tomonidan biijaga muomalaga kiritilgan tovarga nisbatan birja shartnomasi (kontrakti) shaklida huquq va majburiyatlami o‘zaro oldi-berdisi haqidagi kelishuv.
Biija bitimlarini aniq tovar bilan va aniq tovarlarsiz guruhlarga bo‘lish qabul qilingan.
Aniq tovarlar bilan bitimlarning oddiy turi-zudlik bilan yetkazib berish bo‘yicha bitim (qisqa muddatda yetkazib berish). U savdo paytida biija hududida bo‘lgan, yoki shu kuni kelishi kutilayotgan tovarga tuziladi.
Aniq tovar bitim tuzishning boshqa bir ko‘rinishi-forvard yoki shoshilinch bitimlar, ya’ni real tovarga nisbatan huquq va majburiyatlami kechiktirilgan muddatda yetkazib berish bo'yicha o‘zaro almashish.
Aniq tovarsiz bitimlar fyuchyersli va optsionliga bo‘linadi.
Fyuchyers bitimlar biija tovarini yetkazib berishga nisbatan standart kontraktlaming huquq va majburiyatlarini o‘zaro bir-biriga berishni bildiradi. Bunday bitimning farqlanuvchi tomoni-ob’yekt sifatida tovar emas biija kontrakti chiqadi. Fyuchyers bitimlari qishloq xo'jaligi tovarlari uchun xarakterli bo‘lib, ular hosil yig‘ilmasdan ancha oldin tuziladi.
Optsion bitimlar fyuchyers bitimlaming mantiqiy davomidir. Ulaming farqlanuvchi tomoni bitim ob’yekti kelgusida kelishilgan muddatlarda topshirilgan narxlar bo‘yicha bir nechta fyuchyers yoki naqd kontraktlami sotib olish yoki sotish majburiyati (huquqi) dan iborat
Bozor infratuzilmasida biija savdosi ma’lum o‘rin egallaydi, u orqali qoidaga ko‘ra, hamma tovar hajmining 5-10% realizatsiyasi amalga oshiriladi. Bu esa bozordagi narxni baholashga yetarli. Ulguiji oziq-ovqat bozorlari 20-25 % tovarlaming o‘tishini ta’minlaydi. Ulaming asosiy massalari (65-75 %) esa tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan xususiy o‘zlarming tijorat tuzilmalari va xom-ashyo iste’molchilariga realizatsiya qilinishi kerak, bu esa vositachilar sonining kamayishi va yakuniy mahsulot naixining pasayishiga imkon beradi.
Yaqin-yaqingacha mahsulot realizatsiyasida davlat xaiidi paxta va g‘alla uchun davlat tomonidan. qishloq xo‘jalik mahsulotlari, xom-ashyo, oziq-ovqat mahsulotlarini tovar ishlab chiqaruvchi (ta’minotchi) lardan qayta ishlash yoki o‘zaro foydali shartlarda iste’molchi (xaridor) larga realizatsiya qilish uchun tashkiliy tarzda sotib olish shakli ustun edi. Bundan tashqari, ehtiyojlami va sub’yektlar ehtiyojlarini qondirish uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini va oziq-ovqatni yetkazib berish, tovar ishlab chiqaruvchi va iste’molchi (xaridor) orasida qishloq xo‘jalik mahsulotlaridan va oziq-ovqatlardan foydalanish uchun tashkiliy shartnoma munosabatlari shakli ham mavjud.
Tovar ishlab chiqaruvchilaming qayta ishlash sanoati va savdo korxonasi bilan bevosita aloqalari o‘ta samarali hisoblanadi. Bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini, uni ishlab chiqarish, yuklab tushirish, qayta ishlash va saqlashda yo‘qotishlami kamaytirishning haqiqiy amaldagi choralaridan biridir.
0‘z oldida turgan masaladan kelib chiqib, ishlab chiqaruvchilar uning mahsulotlari iste’molchiga realizatsiya qilinishi, amalga oshishi bo‘yicha eng optimal vositani tanlab oladilar.
Mahsulotlami muvaffaqiyatli realizatsiya qilish, qishloq xo'jaligi xom- ashyosi va oziq-ovqatlari bozorlarining rivojlanish va funksiyalashuv darajasiga ham bog‘liq.