Qarshi davlar universiteti
I.2. O’zbekistonda kadrlar tayyorlash milliy dasturida fan va pedagogika
Download 0.56 Mb. Pdf ko'rish
|
boshlangich talimni modernizatsiya qilishning ilmiy nazariy asoslari
|
20
I.2. O’zbekistonda kadrlar tayyorlash milliy dasturida fan va pedagogika fanining dolzarb muammolari So’nggi yillardagi tub islohotlar boshlang‘ich ta’lim mazmunini yaratish yo‘lida dastlabki qadam bula oldi, Bundan keyingi strategik vazifa esa boshlang`ich ta`limning shaxsga yo‘naltirilgan demokratik modelini vujudga keltirishdan iboratdir. Bugungi kunning
harakterli xususiyatlaridan biri sanoatlashgan jamiyatdan axborotlashgan, yuksak texnologik kurilmalarga ega bo‘lgan jamiyatga o‘tish bilan belgilanadi. Bunday o‘tish davri bilan bevosita bog`liq bo‘lgan ijtimoiy, moddiy, madaniy taraqqiyotni tamoman yangi bosqichga ko‘taradigan qator o‘zgarishlarni vujudga keltira oladigan yangi davr kishisi mustaxkam bilim, ko‘nikma va saloxiyatga ega bulishi kerak. Bu esa boshlang`ich ta`lim tizimi, ayniksa, boshlang`ich ta`lim mazmunini yangi model asosida ko‘rishni taqozo qiladi. Boshlang`ich ta`lim mazmuni—o‘qitish tizimining muhim tashqiliy qismi hisoblanib, uning asosiy maqsadi o‘zgarishlarni boshlang`ich ta`lim mazmuniiing DTSda belgilab qo‘yilgan negiziga mo‘tanosib tarzda kiritishdan iboratdir. O‘qitish tizimidagi tashqiliy-boshqaruv, iqtisodiy, xududiy islohotlarning moxiyati yangi, yuqori sifatli- boshlang`ich ta`lim jarayonini tashkil etishning barcha shart- sharoitlari va mexanizmlarini belgilab berishni taqozo yetiladi. Bunday tashkiliy chora-tadbirlarning maqsadi esa yangilangan boshlang`ich ta`lim mazmunini amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Butungi kunda amaliy jixatdan umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim mazmunini yangilash, uning demokratik modelini ishlab chikish zaruriyati o‘z yechimini ko‘tayotgan strategik muammolardan biriga aylanib qolgan. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi boshlang`ich ta`lim tizimida, ayniksa, o‘quv-biluv jarayoni mazmunida tub o‘zgarishlar amalga oshirildi. Davlat boshlang`ich ta`lim standartlari negizida boshlang`ich ta`lim mazmuni muayyan darajada yangilandi. Bir qadar shaxsga yo‘naltirilgan boshlang`ich ta`lim texnologiyalari o‘quv jarayoni amaliyotiga olib kirildi. Lekin fan-texnika, texnologiya, ishlab
chiqarishning jadal
rivojlanishi, shaxs
extiyojlarining muntazam ortib borishi davlat va jamiyatning yosh avlod bilim 21
saviyasi, kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalariga bo‘lgan talabning globallashuvi natijasida boshlang`ich ta`limning yangi ko‘pxadli axborotlashgan mazmundagi modelini tanlash zaruriyati tu-g`ilmokda. O‘zbekiston Resvublikasi mustaqil davlat sifatida dunyoning rivojlangan davlatlari bilan ilmiy, iqtisodiy, texnikaviy hamda boshlang`ich ta`lim sohasida keng ko‘lamda hamkorliknn yo‘lga qo‘ygan. O‘zining axborot almashinuvi va muloqot ko‘lamini globallashtirib bormokda. Natijada tobora rivojlangan bozor iqtisodiyoti munosabatlari vujudga kelmokda. Bu esa o‘z navbatida yuksak darajada ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy bilim, texnik va texnologik mahoratta ega bo‘lgan yoshlarni tarbiyalab yetishtirish zaruriyatini qo‘ymokda. "O‘zbekiston Respublikasi davlat siyosatida boshlang`ich ta`lim mazmunini muntazam yangilab borish, uning demokratik modelini vujudga keltirish muhim strategik masalalardan biri hisoblanadi. Axborot va texnologiyalar asri bo‘lgan XXI asrda esa bu muammo yanada ko‘prok dolzarblik kasb etmoqda. Bu muammoning yechimi shuning uchun ham ahamiyatliki, yosh avlodning yuksak bilim va kasb mahoratiga ega bulishi: — O‘zbekistonda barqaror ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviyati rivojlantirish asoslarini yaratish, xalqning yuqori darajadagi turmush tarzi va milliy xavfsizligini ta'minlash; — xuqukiy-demokratik davlatnn mustaxkamlash va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish; — bozor iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan bir davrda yuqori darajada rakobatbardosh, qobiliyatli va mamlakat iqtisodiyoti, fani, texnikasi va texnologiyasiga zamonaviy investitsiyalar kirita olish saloxiyatiga ega bo‘lgan mo‘taxassis kadrlar tayyorlash; — dunyo hamjamiyatida rivojlangan davlatlar singari boshlang`ich ta`lim, madaniyat, san'at, fan, yuqori texnologiya va iqtisodiyot sohalarida O‘zbekiston Respublikasi xaq-xuquqlarini tasdiqlash kabilarni amalga oshirishda ifodalanadi. Davlat va jamiyat hatotini yangilash, rivojlantirish, uning boshlang`ich ta`lim tizimini modernizatsiyalash, bu tizimni mazmun va to‘zilish jixatdan yangilash 22
orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun ham boshlang`ich ta`lim tizimining moddiy-texnik bazasini rivojlantirish, uning mazmunini takomillashtirish «2004- 2009 yillarda maktab boshlang`ich ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi»da O‘zbekiston Respublikasida davlat siyosati strategiyasi sifatida e'tirof etildi. Jamiyat a'zolarining jadal ko‘payib boruvchi sarmoyasiga aylanadigan vositalardan biri yangi iqtisodiyotning tarakqiyotidir. Shuning uchun boshlang`ich ta`lim mazmunini yangilashda mamlakat iqtisodiyoti extiyojlarini ham alohida hisobga olish kerak. Rivojlanayotgan jamiyat ehtiyojlari yangi sifatdagi, ijtimoiy munosabatlar va qadriyatlar talablariga mos keladigan boshlang`ich ta`lim mazmunini tatbiq etishni taqozo qilmoqdada. O‘zbekistan davlatini rivojlantirnshning yuqorida ko‘rsatilgan tamoyillari bu boshlang`ich ta`lim natijalarini yangicha shakllantirish va uni kaytadan rejalashtirishga mos keladigan umumiy o‘rta-boshlang`ich ta`lim maqsadlarini belgilashni talab qiladi. Talimni modernizatsiyalash strategiyasining asosiy natijalari maktab bitiruvchilari qobiliyati, bilim, ko‘nikma va malakalari, kasbiy tayyorgarligida namoyon bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda O‘quvchi-yoshlarning o‘z shaxsiy yutuklari bilan barobar jami a'zolarining muvaffaqiyatlariga ham extiyotkorlik bilan yondashishlarini talab qiladi. Bugungi kunda boshlang`ich ta`lim strategiyasini belgilovchi asosiy yo‘nalishlar quyidagilarda ifodalanadi: — o‘quvchilarda o‘zligini anglash, mustaqil fikr va erkinlikni namoyon qilishga imkon yaratish; — o‘z xuquklarini ximoya eta olishi uchun yuqori darajadagi bilim, ko‘nikma, malaka va madaniyatni shakllantirishga e'tibor karatish, xuquqiy me'yorlarga asoslangan bilim va ko‘nikmalarni davlatning xuquqiy tizimlarida qo‘llash imkoniyatlariga ega bo‘lishlarini ta'minlash; — hamkorlikda ishlashga tayyorgarlik, bunyodkorlik (yaratuvchilik) faoliyatiga yunaltirilgan ko‘nikmalarni rnvojlantirish; — diniy bag`rikenglik, o‘zgalar fikriga sabr-tokatli (bardoshli) bo‘lish, o‘zaro mulokot o‘rnata olish, ijobiy bitim to‘zish yo‘lini tanlash va murosali bo‘lish kabi sifatlarni qaror toptirishdek yo‘nalishlar boshlang`ich ta`lim mazmunini 23
belgilashda alohida hisobga olinishi kerak. Shunga ko‘ra boshlang`ich ta`lim jarayonining asosiy natijalari aqliy, xuquqiy fukarolik, kommunikativlik, axborotli va tafakkurning boshqa yo‘nalishlarida chuqur mahoratga ega bo‘lish imkonini berishi lozim. Bunda boshlang`ich ta`lim mazmunida muhim o‘rinni o‘zaro fikr almashishga imkon beradigan o‘quv yuklamalari egallashi zarur, Jumladan, informatika va hisoblash texnikasi asoslari, xorijiy tillar, ona tili, barcha millatlarga mansub madaniy tushunchalarni egallash imkonini beradigan ma'naviyat asoslari, O‘quvchining tafakkur tarzini rivojlantiradigan matematika va davlat xuquqi asoslari, shuningdek, tabiiy fanlarning mazmunini (boyitish, advokat tushunchalarni uyg`unlashtirish, ya'ni integrallashgan boshlang`ich ta`lim mazmunini belgilash maqsadga muvofikdir. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim mazmunini modernizatsiyalash strategiyasi boshlang`ich ta`lim mazmunini qo‘yidagilar asosida belgilashni talab qilmoqdada: 1. O‘quvchilarga taqdim qilinadigan yangi bilimlarni, boshlang`ich ta`lim mazmunida muhim o‘rin tutmagan ikkinchi darajali bo‘lgan tushunchalarni o‘quv dasturlari mazmuniga kiritishga yo‘l qo‘ymaslik, o‘zaro bir-birini takrorlaydigan tushunchalarni va o‘quv materiallarini dastur hamda darsliklarda uyg`un tarzda ifodalash, o‘quv rejasida o‘quv yuklamasini ratsional ifodalashga erishish. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim maktablarida asosiy yo‘nalishlar buyicha axborot, kommunikativ texnologiyalarni qo‘llash uchun o‘quvchilarning zarur bo‘lgan tayanch tayyorgarligi ta'minlanishi talab etiladi. 4. Boshlang`ich ta`lim standartlari va uning sifat ko‘rsatkichlarini jaxon boshlang`ich ta`lim tizimi bilan taqqoslashga erishish va muhim xulosalar chiqarish talab etilmokda. 5. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim maktablari bitiruvchilarining xorijiy tillar buyicha funktsional savodxonligini ta'minlashga erishish talab etiladi. Buning uchun, avvalo, axborot texnologiyalari, rus va chet tillarida kommunikativ mulokot ko‘nikmalari va madaniyatini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. 24
6. O‘quv dasturlari, boshlang`ich ta`lim mazmunining yangi modellari kamida har uch yilda bir marta taqdim etilishi lozim. Shundagina o‘quv-biluv jarayonining natijalari shaxs extiyojlari, davlat va jamiyat talablarini qondira oladi. Shu asosda o‘quvchilarbop darslik va o‘quv qo‘llanmalarini yaratish uchun qo‘lay shart-sharoit vujudga keladi. Boshlang`ich ta`lim mazmunining o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi samaradorligini oshirish hamda o‘quvchilarning individual xususiyatlari va qobiliyatlarini hisobga olgan holda uni amaliyotga tatbiq etish mexanizmlarini ishlab chikish o‘ta dolzarblik kasb etadi. Shu asosda o‘quvchi shaxsiga yunaltirilgan individual boshlang`ich ta`lim jarayonini tashkil etish mumkin. 7. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`limning ijtimoiy-gumanitar sohalar hamda jamiyat hatotini rivojlantirish, uning xukuqiy, iqtisodiy, ma'naviy asoslarini o‘quvchilarga o‘rgatishga xizmat qiladigan sohalari mazmunini uzluksiz, muntazam yangilab borish zaruriyati mavjud. 8. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`limning barcha o‘rinlarida izchil ravishda boshlang`ich ta`lim mazmunini yangilashga erishish zarur. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, boshlang`ich ta`lim mazmunini yangilash deganda boshlang`ich ta`limning amaldagi mazmunidan voz kechish, degan fikr tushunilmasligi kerak. Boshlang`ich ta`lim mazmuni birinchn navbatda fan- texnika, ishlab chiqarish hamda jamiyat hatotining ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy o‘zgarishlarini o‘zida ifodalay olishi kerak. Shundagina boshlang`ich ta`lim o‘quvchi shaxsiga nisbatan rivojlantiruvchi harakter kasb etishi kerak. Boshlang`ich ta`lim jarayoni yakunida ko‘zda tutilgan natijalarga erishish uchun qo‘yidagilarni amalga oshirish lozim: A) o‘quv rejasida ortiqcha o‘quv yuklamalarining miqdorini kamaytirish, ya'ni takror va adekvat o‘quv materiallarini integrallashtirishga erishish. Bugungi kunda boshlang`ich ta`lim mazmunini unda mavjud bo‘lgan va o‘quvchilarning ijtimoiy tajribasiga kirmay qolayotgan o‘quv materiallarini ekstensiv tarzda chiqarish yo‘li bilai boshlang`ich ta`lim mazmunini yangilab bo‘lmaydi. Boshlang`ich ta`lim mazmuni birinchi navbatda ilmiy-nazariy jixatdan 25
asoslangan holda yangi modellarni joriy etish orqali yangilanadi. Bunda amaldagi boshlang`ich ta`lim jarayonining chuqur ilmiy taxliliga tayanish talab etiladi. Mazkur o‘rinda o‘quvchilar salomatligini saqlash nuqtai nazaridan yondashgan holda o‘quv materiallarini tanlash maqsadga muvofikdir. Boshlang`ich ta`lim mazmunini modernizatsiyalash talablari o‘quvchilar salomatligini muxofaza qilish va o‘quv-biluv jarayonini individuallashtirish nuqtai nazaridan yondashgan holda belgilab berilishi lozim. Bunda birinchi navbatda o‘quv yuklamasi hajmini minimum darajada cheklash maqsadga muvofikdir. Shuningdek, bu amaldagi boshlang`ich ta`lim mazmunida mavjud bo‘lgan, lekin o‘quvchining ijtimoiy tajribasiga kirmay qolayotgan bilim va tushunchalardan xalos bulishni taqozo etadi. Ya'ni: — ko‘proq yuqori darajada umumlashtirish uchun tayanch bo‘ladigan bilimlarning uzoq muddatda o‘zlashtirilish; — faqat ma'lum bir ixtisoslikdagi kasbiy boshlang`ich ta`lim uchun ahamiyatli bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarning barcha o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi kabi holatlarni ko‘zda tutib boshlang`ich ta`lim mazmunini belgilash tendentsiyasidan voz kechish kerak. B) Takomillashtirilgan va ijtimoiy talablardan kelib chiqgan holda boshlang`ich ta`lim modellarinini joriy etish. Yuqorida ko‘rsatilgan natijalarga erishishning muhim shartlaridan biri shaxsga yunaltirilgan boshlang`ich ta`lim jarayonini tashkil etishdan iborat. Buning uchun o‘quv-biluv jarayonida O‘quvchining faollitini ta'minlash zarur. Shu bilan birga o‘quvchining tanlash imkoniyatlari va unda mujassamlashgan qobiliyatlar shakllanishini jadallashtirish lozim. Ko‘rinib turibdiki, amaldagi umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim mazmunidagi asosiy kamchiliklardan biri bu nafaqat ortiqcha o‘quv yuklamasining mavjudligi, balki uning o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilmaganligida ham namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra boshlang`ich ta`lim mazmunini yangilashga bo‘lgan extiyojning ortib borishi bugungi kunda boshlang`ich ta`lim mazmunini modernizatsiyalash pedagogika, shu
jumladan, pedagogik-prognostikanish 26
strategik ahamiyatga ega bo‘lgan muammolaridan biri sifatida dolzarblik kasb etayotganligida ko‘rinadi. Boshlang`ich ta`lim mazmunining shaxsga yunaltirilganligini ta'minlovchi yo‘nalishlarini kengaytirish muhim ahamiyat
kasb
etmoqda.
Boshlang`ich ta`lim
mazmunini modernizatsiyalashning strategik yo‘nalishlarida qo‘yidagilar o‘z ifodasini topishi kerak: — boshlang`ich boshlang`ich ta`lim mazmuning to‘liq integrallashtirish. Mazkur mazmunda boshlang`ich ta`lim-tarbiya elementlari uyg`unligini ta'minlash; — umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim maktablarining yuqori sinflari boshlang`ich ta`lim mazmunida ixtisoslashtirilgan yo‘nalishlarni kuchaytirish. Shu maqsadda variantiv o‘quv darsliklari mazmunini belgilash; — umumiy o‘rta boshlang`ich ta`limning barcha bo‘g`inlarida modernizatsiyalashgan boshlang`ich ta`lim mazmuniga mos tarzda boshlang`ich ta`lim texnologiyalarini tanlash. Bunda o‘quvchilarning o‘zlashtirilgan axborotlarni taxlil qilish, mustaqil bilim ola bilish kabi ko‘nikmalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan texnologiyalarni tanlash. O‘quvchilarning mustaqil faoliyat ko‘rsatishini kuchaytiruvchi, topshiriqlarni bajarishga mas'uliyatli yondashuvlarini qaror toptirish, o‘z-o‘zini rivojlantirish imkonini beruvchi o‘quv topshiriqlari tizimini tanlash lozim. Boshlang`ich ta`lim mazmunini yangilash strategiyasi O‘qitish samaradorligini oshirish nuqtai nazaridan yondashgan holda belgilanadi. O‘quv jarayoni samaradorligi esa boshlang`ich ta`lim natijalarining sifat ko‘rsatkichlari bilan kafolatlanadi, Shuni alohida ta'kidlash kerakki, yangvlangan boshlang`ich ta`lim modeli imkon qadar ko‘prok o‘quvchining ijtimoiy tajribasiga kirishi lozim. Shuning uchun ham boshlang`ich ta`lim mazmunining muntazam boyitilib, modernizatsiyalashtirilib borilishi o‘quvchilar o‘quv faoliyatinnng yuqori darajadagi motivatsiyasi shakllanishiga yordam berishi kerak. Bunda o‘quvchilarning o‘quv faoliyati natijasini baxolash tizimi, asosan, rasmiy, ijodiy, intellektual harakterdagi o‘quv materialining o‘zlashtirnlishini ko‘zda to‘tadi. V) Boshlang`ich ta`lim mazmunining o‘quvchilarni rivojlantiruvchi
27
ahamiyat kasb etishi ularning yoshiga mosligi belgilanishini ta'minlash. Rivojlaitiruvchi boshlang`ich ta`lim har bir o‘quvchining imkoniyatini hisobga olgan holda o‘qitish jarayoni bo‘lib, unda o‘quvchini har tomonlama rivojlantirish maqsad qilib quyiladi. Rivojlantiruvchi boshlang`ich ta`lim tizimida bilim, ko‘nikma va malakalar o‘quvchining rivojlanganlik darajasini belgilovchi natijalar bo‘lib hisoblanadi. Boshlang`ich ta`lim jarayonini individuallashtirish bilan bog`liq bo‘lgan qarashlar o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos rivojlanish darajasi shuningdek umumiy o‘rta boshlang`ich ta`limning turli bug`inlarida O‘quv jarayonining o‘ziga xos xususiyaglarini ifodalovchi savollarga javob izlashni taqozo etaladi. Boshlang`ich ta`lim jarayoni jamiyat hatotining ustuvor yo‘nalishi bo‘lib, u yosh avlodni shakllantirish va muntazam rivojlantirshp bilan bog`liq bo‘lgan bir qator muhim vazifalarni bajarishga yunaltirilgandir, Boshlang`ich ta`lim mazmuni muayyan xalqning tarixiy, hatotiy tajribalari, ilmiy-ma'naviy merosi, fan-texiika yutuqulari, jamiyat hatoti, ishlab chiqarish imkoniyatlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Mazkur o‘quv vositalari, ya'ni darslik, o‘quv qo‘llanmalari, lug`atlar, o‘quv adabiyotlari yordamida o‘quvchilarga izchil tizimga solingan holda yetkaziladi. Talim mazmunida birinchi navbatda ijtimoiy buyurtma o‘z ifodasini topadi. Bugungi kunda ona tili, xornjiy tillar, boshlang`ich, mehnat, tasviriy san'at, adabiyot ta'lyami orqali O‘quvchilarda ijtimoiy-gumanitar sohadagi bilim va ko‘nikmalar hosil qilinadi. Bu sohada fakultativ soatlar, tugarak mashgulotlari orqali bilimlar ham berilmoqda. O‘zoq yillardan buyon (1932 yil) predmetli O‘qitish amal qilib kelmoqda. Ilmiy tadkikotlar shuni ko‘rsatmokdaki, io‘zkur tizim bir qator nuksonlarga ega. Shuning uchun ham uni isloh qilish, predmetli O‘qitish tizvmi urniga integral boshlang`ich ta`lim mazmunini joriy etish izchil jnxatdan asoslandi. Bugungi kunda boshlang`ich ta`lim jarayoni oldiga ko‘yilgan talablardan biri yetuk shaxs, ijtimoiy bilimdonlik darajasiga ega bo‘lgan yoshlarni tayyorlashdan iborat. Ushbu yoshlar Istiqbolda malakali mo‘taxassis bulishi, mikrosotsiumda o‘ziga munosib urin toshsht uchun, birinchi navbatda munosib xaet tayyorgarligi, 28
bilim va ma'naviyatta 'ega bulishlari talab etiladi. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`limning yangi mazmundagi o‘quv modeli o‘quvchi shaxsiga real bilimlar, ilmiy tushunchalar, amaliy ko‘nikmalar vositasida olamning yaxlit manzarasini idrok ettirishga xizmat qilmog`i lozim. Shaxs dunyoqarashining turli qirralarini rivojlantirish maqsadida axloq, nafosat, ma'naviyat, mafkura hamda muayyan kasb-xunar sohasidagi bilimlarni o‘rgatish alohida ahamiyat kasb etadi. Tabiiy fanlar buyicha taqdim etiladigan boshlang`ich ta`lim mazmuni yangi modellarining tarkibini aniqlashda masalaga tarixiy jarayon sifatida yondashish talab etiladi. Masalan, atrofimizdagi olam, tabiatshunoslik, fizika, geografiya kabi o‘quv fanlari mazmunini belgilashda shunday yondashuv juda zarurdir. Kelajakda o‘quv yuklamalarini maqsadga muvofik tarzda belgilashda quyidagilar hisobga olinishi kerak: 1. Boshlang`ich ta`lim mazmuni yangi modelining tarkibiy qismlarini aniqlashda o‘quv materiallarini integratsiyalash yo‘lidan borish lozim. Bunda integral tarzda ifodalangan tushunchalar hisobiga u yoki bu o‘quv fani buyicha taqdim etiladigan o‘quv yuklamasining miqdorini asosli ravishda cheklash mumkin. Masalan, fizika o‘quv fani olamning tabiiy-ilmiy manzarasini o‘quvchi ongida gavdalantirishga xizmat qiladi, lekin uning mazmuni tarkibiga kiritilgan ayrim tushunchalar kimyo, astronomiya kabi o‘quv fanlari mazmunida ham ifodalangan. Ularni bir marta uyg`un tarzda o‘quvchiga takdim etish asosida uchala o‘quv fani mazmunidagi takror tushunchalar birlashtirilib o‘quvchiga taqdim etiladi. Shu asosda o‘quv yuklamasining hajmi kamaytiriladi. O‘quvchining vaqti va kuchi tejaladi. Ushbu o‘quv fanlari buyicha yaratiladigan darsliklarda o‘quv materiallarining hajmi kiskaradi. 3.
O‘quvchilarning loyixachilik ko‘nikmalarini, ijodkorlik faoliyatini shakllantirishda, asosan boshlang`ich ta`lim mazmuni o‘quv-biluv jarayonining ko‘p faoliyatlilikka asoslanganligi muhim ahamiyatga ega. har bir o‘quv fani mazmunida nazariy bilimlar bilan bir qatorda amaliy ko‘nikmalar uyrunligini ta'minlash lozim. O‘quvchilarni boshlang`ich ta`lim mazmuni vositasida akliy
29
rivojlanish, ularning individual faoliyat ko‘rsatishlarini ta'minlashga xizmat qiladigan o‘quv materiallarini tanlash imkoniyati ta'minlanishi kerak. 4. Boshlang`ich ta`lim mazmunida fanlararo alokadorlikni tanlash o‘quvchilarning moddiy borlikni yaxlit tasavvur etishlari uchun qo‘lay shart-sharoit yaratadi. Boshlang`ich ta`lim mazmunida o‘quvchini rivojlantirishga xizmat qiladigan axborotlarni taqdim etish natijasida qo‘yidagi pedagogik imkoniyatlar vujudga keladi: — boshlang`ich ta`lim mazmunining yaxlit model sifatida namoyon bulishi; — boshlang`ich ta`lim mazmunining axborotliligi ta'minlanishi; — boshlang`ich ta`lim mazmunida amaliy natijalarning yaqqol ifodalanishi; — boshlang`ich ta`lim mazmunidan murakkab nazariy tushuncha-larning tez ajratib olinishi; — o‘quvchi o‘zlashtirishi zarur bo‘lgan bilimlar yig`indisining yaxlit ifodalanishi. Boshlang`ich ta`lim mazmunini prognozlash natijasida qo‘yidagi didaktik muammolar xal qilinishi lozim: 1. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim maktablari o‘quv jarayoni maqsadlarini oydinlashtirish. 2. Boshlang`ich ta`lim mazmunini prognozlash va ularni ekspert baxolash muammosining nazariy jixatdan yechilishi. 3. Shaxsga yunaltirilgan boshlang`ich ta`lim mazmuni vositasida o‘quvchilarda dunyoning ilmiy manzarasi, uning tarkibiy qismlariga oid bilim va tushunchalar, mafko‘raviy dunyoqarashning rivojlanishi kabilar. 4. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim maktablari o‘quv rejasi yangi tarkibining belgilanishi. 5. Har bir o‘quv fani mazmunining yangi o‘quv modeli sifatida ifodalanishi. 6. O‘qituvchining bilim, tushuncha va ko‘nikmalari boyishi uchun qo‘lay imkoniyatining vujudga kelishi. 7. Darslik va o‘quv-metodik majmualarning yangi o‘quv modellari yordamida boyitnlnshi, ularning yangi tipologiyasi yaratilishi uchun qo‘lay imkoniyatning vujudga kelishi. 30
Ma'lumki, O‘zbekiston Respublikasining «Boshlang`ich ta`lim tug`risida»gi qonunida ilmiylik tamoyili bilan birga boshlang`ich ta`limni insonparvarlashtirish tamoyili hamda uning axloqiy yo‘nalishlarini kuchaytirish masalalari ko‘tarilgan. Bunda
boshlang`ich
ta`limni insonparvarlashtirish tamoyili jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichi vazifalari va xususiya'glariga moe keladigan darajada bulishi nazarda to‘tilgach Istiqbolda ilmiy-texnik taraqqiyotni ta'minlash uchun tabiiy - ilmiy bilimlar, texnik va texnologik mahorat bilan bir qatorda ijtimoiy bilimdonlik, tolerantlik, xuquqiy
madaniyat, ishbilarmondik, rakobatbardoshlilik nixoyatda zarurdir. Shu nuqtai nazardan olib karalganda, bilimdonlik va insonparvarlikka qullash tamoyili boshlang`ich ta`lim-tarbiyaning yagona vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Boshlang`ich ta`lim mazmunini belgilashda mazkur tamoyilning qullanilishi boshlang`ich ta`lim-tarbiya element- larining yuzaki aloqadorligiga chek qo‘yadi. Boshlang`ich ta`lim mazmunining psixologik asoslari pedagogika, ayniqsa, uning didaktika tarmog`ida keng o‘rganilmokda, boshlang`ich ta`lim-tarbiya o‘zviyligini ta'minlashning psixologik jixatlarini o‘rganish ham alohida dolzarblik kasb etayotgan masalalardandir. Ayniksa, shaxsga yunaltirilgan boshlang`ich ta`lim jarayonini tashkil etish, o‘quvchining individualligini ta'minlashda o‘quv jarayonining psixologik imkoniyatlarini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Istiqbolda boshlang`ich ta`lim mazmuni kanday model asosida ko‘rilishi kerak?» degan savolga javob izlash davomida ham pedagogik psixologiyaga oid yondashuvlarga murojaat qilish talab etiladi. Boshlang`ich ta`lim mazmunini belgilash uchun dastlab boshlang`ich ta`lim maqsadlarini uni isloh qilish asoslarini ilmiy taxlil qilish lozim. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, boshlang`ich ta`lim har doim tarbiyaviy ahamiyat kasb etib kelgan, lekin hozirgi tarixiy-ijtimoiy taraqqiyot jarayonida bu birlikning didaktik moxiyati ortib bormokda. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim jarayonida o‘quvchilarning axloqiy, g`oyaviy-siyosiy jixatdan shakllanganlik darajasini nazorat qilish hamda baxolab borish tizimi mavjud emas. Bu tizimning asosiy yo‘nalishlari boshlang`ich ta`lim mazmunining tarbiyaviy maqsadlaridan kelib 31
chikishi lozim. Boshlang`ich ta`lim mazmunini belgilash sohasida amalga oshirilayotgan harakatlarning qo‘yidagi asosiy yo‘nalishlari mavjud: — boshlang`ich ta`lim mazmunini tanlashda demokratiya, insonparvarlik tamoyillariga amal qilish; — ma'naviy meros, mentalitet, fan-texnika, texnologiya, ishlab chiqarish yutuklarini o‘quvchilar ongiga yetkazishga xizmat qiladigan tushunchalarni boshlang`ich ta`lim mazmuniga singdirish; — O‘qituvchilarni yangi mazmundagi boshlang`ich ta`lim modelini o‘quvchilar ongiga yetkazishga tayyorlash; — yangi mazmundagi boshlang`ich ta`lim modellarini o‘qituvchilarga yetkazishga xizmat qiladigan boshlang`ich ta`limiy topshiriqlar, dars ishlanmalari, boshlang`ich ta`lim texnologiyalarini taqdim qilish kabilar.
Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim jarayonida amalga oshiriladigan o‘quv- biluv jarayonida o‘quvchi shaxsi kamolotini ta'minlashda ustuvor maqsad sifatida qarash kerak. Buning uchun boshlang`ich ta`lim mazmuniga ajdodlarimiz merosini omilkorlik bilan singdirish talab etiladi. - O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va tarakqiyot yo‘li» asaridi ta'kidlaganidek: «Boshlang`ich ta`lim O‘zbekiston xalqi ma'naviyatiga yaratuvchilik faolligini baxsh etadi. O‘sib kelayotgan avlodning barcha eng yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo‘ladi, kasb-kori, mahorati o‘zluksiz takomillashadi, katta avlodning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodlarga o‘tadi». Bu fikrlardan boshlang`ich ta`lim mazmunini belgilashda samarali foydalanish lozim. |
