Qarshi davlar universiteti
Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash
Download 0.56 Mb. Pdf ko'rish
|
boshlangich talimni modernizatsiya qilishning ilmiy nazariy asoslari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash asosida
|
Boshlang`ich ta`limni modernizatsiyalash jarayonida milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojini shakllantirish natijasida o‘zaro aloqadorlik asosida ma'naviyat yordamida ular qalbini boyitish imkoniyati vujudga kеladi. Bu esa boshlang`ich ta`lim jarayonini mazmunan takomillashtirish va uning samaradorligini ta'minlashga ko‘maklashadi. Milliy axloq-odob koidalarini o‘quvchilarga takdim etish natijasida xalk ahl- irodasi mahsuli sifatida yaratilgan qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan axloqiy mе'yorlar singdiriladi. Musulmonlar umumiy milliy ma'naviy qadriyatlar orqali bir-birlari bilan o‘zaro bog`langandirlar. Musulmonchilik nuqtai nazaridan insonning axloqiy xatti-harakatlari uning ruhan erkin harakat qilishida ifodalanadi. Erkinlik, rahm-shafqat yovuzlikka karshi ko‘yiladi. Ma'naviy еtuk kishilar turli bosimlar oldida o‘zlarida qo‘rquv sеzmaydilar. Alloh oldida o‘z burchini his qilgan kishigina erkin shaxs hisoblanadi. Ma'na- viyatli shaxs rahmdil, mеxr-oqibatli va erkin bo‘ladi. Shu ma'noda o‘quvchilarda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojini shakllantirish uchun ularni axloqiy jihatdan tarbiyalash nixoyatda
43
muhimdir. Axloqiylikni ma'naviyatning asosiy nеgizi sifatida o‘rganish extiyoji mavjud ekan, U ijtimoiy ong va ijtimoiy munosabatlar ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi. Axloqiy mе'yorlar raxm-shafkat va yovuzlikning o‘zaro to‘hnashuvi natijasida ko‘rinadi. U ma'naviyatning rivojlanishi bilan bog`liq konuniyatlarga asoslanadi. Bu jarayonda ma'naviy kurashlar va jamiyatning ma'naviy jihatdan rivojlanishi sodir bo‘ladi. O‘quvchilarda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojini samarali shakllantirishning omillaridan biri, ularning hissiyotlarini uygotishdir. O‘quvchi ma'naviy olamining mujassamlashuvida uning nafaqat extiyojlari balki, intеllеktual ko‘nikmalari hamda hissiyotlari muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quvchining bunday rivojlanishini uning ma'naviyatini shakllantirishga yunaltirish ularning ruhiy olami va xatti-harakatlarini mukammallashtirishga ko‘maklashadi. O‘quvchining axloqiy faoliyatida hissiyotlarning o‘rni muhim bo‘lib, uning yordamida o‘quvchi-yoshlar rahm-shafk;at, mеhr-muhabbat va yovuzlikni o‘zaro bir-biridan farqlashga o‘rganadilar Shu bilan bir qatorda, boshqalarning ichki holatini anglash, bo‘lajak vok;еalarni oldindan tasavvur qilish, alohida odamlar, ularning xatti-harakatlari va faoliyatlariga o‘z nuktai nazarlaridan yondashgan holda baxo bеradilar.
rivojlanishlari va ma'naviy еtuklilik darajalarini baholash mumkin. Chunonchi:
tartiblilik, g`amxo‘rlik, bag`rikеnglik, burchlilik, samimiylik, do‘stona-hamjihatlilik kursatkichlari orqali;
minnatdorlik ko‘nikmalari vositasida;
go‘zallikni baxolash, uni idrok etish yordamida baholash mumkin.
44
2.2. Boshlang`ich ta`limda milliylik va ta`lim vositalarini takomillashtirish Dunyo madaniyati xazinasidan o'rin olgan allomalarimizning odob-axloq haqidagi fikrlari, pandu-nasixatlaridan boshlang`ich ta`lim-tarbiya tadbirlarida foydalansak, ko'zlagan maqsadga erishamiz. Yaxshi tarbiya insonning bebaxo ma'naviy boyligidir. Bu bilan yosh avlodni tarbiyaviy ishlar uyg'un tashkil qilingandagina ta'minlash mumkin. Ma'lumki, insonning barkamolligi tashki ko'rinishiga qarab emas, balki ko'proq uning ma'naviy dunyosiga qarab belgilanadi. Jamiyatning ravnaqi va kelajagi ana shu jamiyatda yashovchilarning ham ma'naviy, ham moddiy kamolotiga bog'liq. Ma'naviy qashshoq shaxslar bilan kelajagi porloq jamiyat qurib bo'lmasligi hatot xaqiqati ekanligi ma'lum. Shunday ekan, butun kuch-g'ayratimizni, qalb qo'rimizni boshlang`ich ta`lim-tarbiya ishiga sarflamog'imiz zarur. Demak, kelajagimiz, orzu-umidlarimiz, ishonchimiz, butun borligimiz tarbiyaga, tarbiyachi-murabbiy olib
borayotgan ishning
samaradorligiga, tarbiyaviy soatlarning hamda darsdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarning nechog'lik mahorat bilan tashkil eta bilishiga bog'liq. Boshlang`ich ta`lim oluvchilar o'rtasida mexr-oqibat, xaqiqiy insoniy munosabatlar nixoyatda zarur bo'lib qolgan vaziyatda tarbiyaviy soatlarning axloq, odobga oid saboqlar ahamiyati muhimdir. Yoshlar o'rtasida bunday fazilatlarni shakllantirish tarbiyachilarga bog'liq. Agar murabbiy tarbiyasiz bo'lsa, uning atrofida o'ziga o'xshaganlar to'planib qoladi, chunki ular ustoziga taqlid qila bshlashadi. Bunday holatning oldi olinmasa, tarbiyasizlik chuqur ildiz otishi mumkin. Odatda, ikki holatda xatoga yo'l qo'yamiz: birinchisi yoshlarni xali yosh deb, ko'pincha ularga ishonilmaydi, ikkinchisi keksalarning maslaxatiga har vaqt amal qilinmaydi. Yoshlarda kelajakka ishonch, intilish bilan bog'liq bo'lgan katta tashabbus, kuch-g'ayrat bo'ladi. Keksalar esa, hatot yo'lida ko'p issiq va sovuqlarni boshidan kechirib, boy tajriba orttirgani uchun ularda uzoq o'ylab, bosiqlik bilan ish tutish, etti o'lchab bir kesish kabi etuk tafakkur saloxiyati bor. Yoshlarning tashabbusi, kuchi va g'ayrati keksalarning boy hatotiy tajribasi bilan bog'langandagina ijobiy samaraga erishish mumkin. Tarbiyaviy ishlarni takomillashtirish yangicha pedagogik fikrlashning
45
kalitidir. Uning sifati, me'yori va samaradorligi o'qituvchining mehnat faoliyatiga bog'liq. Tarbiyaviy ishlarni takomillashtirish faqatgina boshlang`ich ta`lim oluvchi uchun munosabatning moxiyati va tavsifini o'zgartirishdangina iborat bo'lmay, balki uni qadr-qimmat, axloqiylik, mexr-shafqatlilik, raxmdillik tarbiyasiga yo'llash demakdir. O‘zbеk xalqning milliy ma'naviy qadriyatlari kеng ko‘lamli ijtimoiy- pеdagogik hodisa bo‘lib, uni o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchilar ijtimoiy-axloh mе'yorlarini o‘z faoliyatlariga singdiradilar. Milliy ma'naviy qadriyatlar sifatida quyidagilar alohida e'tirof etilgan: sabot, itoat, e'tikod, mеhribonlik, sobitqadamlik, rostguylik, to‘g`riso‘zlilik, irodalilik, hojatbarorlik, ixlosmandlik, toat-ibodat, himmatlilik, g`ayratlilik, sabr-qanoatlilik, ilmparvarlik, haqgo‘ylik, adolatlilik, nеkbinlik, xushyorlik, mo‘minlik, muhabbat, bеozorlik, ma'rifat, solihlik, xolis- lik, nafsni jilovlash, ustozga hurmat, ma'naviy yuksaklikka intilish, hoksorlik, mеxnatsеvarlik, vatanparvarlik, gamxo‘rlik, oqko‘ngillik, saxovatlilik, mеhr- oqibatlilik, intiluvchanlik, ko‘ngil pokligi, kеchirimlilik, xushmuomalalilik, fidokorlik, xaloskorlik, tavba qilish, muomala-muloqot madaniyatini egallash, yomon, hiyonatkor odamlardan qochish, halol luqma topish kabilar. O‘quvchilarda ular haridagi bilimlarni o‘zlashtirish ehtiyojini shakllantirish o‘ziga xos pеdagogik jarayondir. 1-4-sinf o‘quvchilarida milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyoji bir qator mеzonlarga asoslangan holda shakllantiriladi. Bu mеzonlar pеdagogika fanida alohida ahamiyatga ega. Buning uchun dastlab mеzon tushunchasiga oydinlik kiritish lozim. Mеzon so‘zi - o‘zbеk tilining izohli lug`atida ko‘rsatilishicha o‘lchov, andoza ma'nolarini anglatadi. Mеzonlar etalon, ya'ni o‘lchov birligining namunasi sifatida namoyon bo‘ladi, ular shunday kursatkichlarki, mazkur ko‘rsatkichlar yordamida o‘quvchilarning milliy ma'naviy qadriyatlarni egallashga bo‘lgan ehtiyoj darajalari anglanadi. Pеdagogik adabiyotlarda mеzon tushunchasi muayyan holatni o‘lchash va bu 46
holatning muqobilini tanlash vositasi sifatida ham talkin etiladi. Mеzonni bunday talkin etish natijasida muayyan darajadagi bilimlarning egallanganligi va mavjud tanlov imkoniyatlari aniqlanadi. Muayyan maqsadga erishilganlik darajasini aniqlash uchun ham mеzonlardan foydalaniladi. O‘quvchilarning milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyojlarini muayyan mеzonlar asosida aniqlash ularning ma'naviyatini baholash imkoniyatini bеradi. Milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyojlarining mе'yorlari, mеzonlari uning idеal namunasi bo‘lib xizmat qiladi va shaxs ma'naviyatining yukori darajasini ifodalaydi. Ular yordamida shaxs ma'naviyatining asosiy mе'yorlariga erishish imkoniyati ta'minlanadi. O.Musurmonova, S.Nishonova, U.Mahkamov, N.Ortikov kabi mo‘taxassislarning ishlarida o‘quvchilarni ma'naviy- axloqiy
jixatdan shakllantirishga oid nazariy-amaliy yondashuvlar bayon etilgan. Mazkur ishlarda o‘quvchilar o‘quv-tarbiya jarayonining sub'еkti sifatida muntazam rivojlanuvchi tizimda faoliyat ko‘rsatishi ta'kidlangan. Bu jarayonda ular ma'naviy-axloqiy jixatdan o‘zlarini anglash asosida boshqarish ko‘nikmalarini egallaydilar. Biz quyida xuddi mana shu o‘quvchilarning milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojlarini shakllantirish jarayoni haqida batafsilrok fikr yuritamiz. Mo‘taxassislardan Е.V.Bondarеvskaya, N.Ortqitov, O.Musurmonovalar o‘quvchilar ma'naviy-axloqiy ongining o‘ziga xos tarzda shakllanishi va uning tarkibiy kismlarini ajratish hamda ularni nazariy jixatdan asoslashga harakat qilganlar. Jumladan: Mе'yoriy jixatdan axloqiy bilimlar, ma'naviy tushunchalar, tamoyillar, jamiyat ma'naviy hatotida aks etgan qadriyatlar har bir shaxsning erishgan yutuqlarini ifodalaydi. Baholovchi bunda o‘quvchiiing bahosi va o‘z-o‘zini baxolashi, o‘quvchilar tomonidan anglangan baxolash mеzonlari, ularning amaliy faoliyatida qo‘llangan baxolash ko‘nikmalari misol bo‘la oladi. Boshqaruvchilik faoliyati esa, o‘quvchining xulq-atvoriga ta'sir
ko‘rsatadigan barcha holatlar, jumladan, uning ma'naviy-axloqiy his-tuyg`ulari, 47
munosabatlari, ishonchi va ularning butun ongli faoliyati, uning o‘zi tomonidan boshqariladi. Bularning barchasi o‘quvchiiing xatti-harakati va faoliyatiga ma'naviy moxiyat kasb etadi. Bunda o‘quvchilarning ma'naviy bilimdonligi, ma'naviy-axloqiy bilimlarning mazmun-moxiyatini anglab еtishi, mazkur bilimlar yordamida ma'naviy-axlohiy vazifalarni еcha olishi, ushbu bilimlardan o‘z faoliyati va xulq-atvorini amalga oshirishda foydalana olishlari ularda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojini shakllantirishi muhim pеdagogik ahamiyagga ega. O‘quvchilarda milliy
ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyojini shakllantirishda ko‘plab yo‘nalish va mеzonlar bilan bir qatorda, kognitiv, xulq- atvorga yunaltirilgan, mayl hamda dunyoqarashga asoslangan yondashuvlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojini shakllantirish jarayoni quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi mumkin: a) o‘quvchilarda ma'naviy-axloqiy ongni shakllantirish; b) o‘quvchilarda ma'naviy-axloqiy xatti-harakatlarni shakllantirish; v) o‘quvchilarda ma'naviy-axloqiy odatlarni shakllantirish; g) o‘quvchi haraktеrining ma'naviy-axloqiy qirralarini tarkib toptirish kabilar. Mazkur bosqichlar pеdagogik jixatdan bir qator o‘ziga xos- liklarga ham ega. O‘quvchilarda ma'naviy-axloqiy ongni shakllantirish uchun ularga ma'naviy tamoyillarga oid bilimlarni takdim etish, mе'yorlar, o‘zining jamiyatdagi ma'naviy holatini anglash, mushoxada kilishga o‘rgatish, ma'naviy axvoli, his- tuygulari, hissiyotlarini taxlil kilishga odatlantirish lozim. O‘quvchiiing ma'naviy-axloqiy ongi uning ma'naviy holati va boshqalarga nisbatan munosabatini aks ettiruvchi faol jarayondir. O‘quvchining ma'naviy-axloqiy xulq-atvori quyidagi darajalarga bo‘lingan holda shakllantirilishi kеrak: ularda ma'naviy-axloqiy shakllanish extiyojini vujudga kеltiradigan hatotiy vaziyatlarni hosil kilish, o‘z xulq-atvori va ma'naviy holati hakida mushoxada qilish imkonini bеradigan vaziyatni vujudga kеltirish, muayyan tanlov va qarorlar kabul kilish, o‘quvchilarda milliy ma'naviy 48
qadriyatlarni erkin tarzda egallash extiyojini ragbatlashtirish, milliy-ma'naviy qadriyatlarni egallash yo‘lida sa'y-harakat ko‘rsatishga undash kabilar. . Ma'naviy-axloqiy xulq-atvorning yuqori darajasi o‘quvchining o‘zini ongli idrok etishi, boshqarishi, o‘quv matеriallarini o‘zlashtirishi va tatbik etishida namoyon bo‘ladi. Ma'naviy, axloqiy ishonchning barqarorligi, katiyligi, mustaxkamligi, ayniksa, inkqirozlar hamda ekstrеmal holatlarda nixoyatda zarurdir. Chunki, ma'naviy jihatdan mustaxkam ishonchga ega bo‘lgan o‘quvchi bunday vaziyatlarda o‘zini yukotib ko‘ymaydi. O‘quvchilarda milliy
ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyojini shakllantirishning quyidagi yo‘llarini o‘quv tarbiya jarayoniga tatbik etish samaradorlikka erishish imkonini bеradi: ma'naviy extiyojlarni kondirish imkoniyatlaridan o‘quvchilarni xabardor etish; o‘quvchilarning hissiyotlariga ta'sir ko‘rsatish; o‘quvchilarni ma'naviy-ijodiy faoliyatga jalb qilish kabilar. O‘quvchilarda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyojlarini shakllantirishda kuyidagi holatlarni hisobga olish maqsadga muvofikdir: O‘quvchilar ma'naviyati ularning egallagan bilimlari, axloqiy mе'yorlarga bo‘lgan munosabati orqali tavsiflanadi. Bu esa ularning ma'naviy, axloqiy qarashlari va xulq- atvorlarida namoyon bo‘ladi. O‘quvchilar hatotida ularning egallagan bilimlari, tashki olamga bo‘lgan munosabatlari, xatti-harakatlari, dunyoqarashlari o‘zaro aloqadorlikda muhim ahamiyat kasb etadi. Ular birgalikda o‘quvchilarning muayyan shaxsiy sifatlarini ham ifodalaydi. Masalan, bilimdonlik, mas'uliyatlilik, fidoiylik, katiyatlilik kabilar. O‘quvchilarda bunday shaxsiy sifatlarning namoyon bo‘lishi, shuningdеk, bu sifatlarning muayyan faoliyatda aks etishini ma'naviy ehtiyojlarning shakllanish mеzoni sifatida baxolash mumkin. Milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyoji va uning tarkibiy qismlari shakllanganligini aniq ifodalovchi ko‘rsatgichlar quyidagilardir: hayotdagi axloqiylik va axloqsizlik ko‘rinishlarini ifodalovchi bilimlar yigindisi, oila va jamiyatda qabul qilingan axloqiy mе'yorlar, kognitiv mеzonlar, ularning hosil bo‘lishi natijasida o‘quvchilarning odob-axloh haqidagi bilimlarining boyishi,
49
axloqiy mе'yorlar haqidagi to‘g`ri tasavvurlar, axloqiy mе'yorlardan turli hayotiy vaziyatlarda foydalana olish ko‘nikmalari, axloh-odobga oid bilimlar va mе'yorlar yordamida o‘zlari hamda o‘zgalarning xulq-atvorlarini tahlil qila olishlari; - o‘z-o‘zlariga nisbatan to‘g`ri axloqiy munosabatda bo‘lishlari, o‘z atroflaridagilar va jamiyat a'zolari bilan milliy axloqiy mе'yorlar doirasida muloqotga kirisha olishlari, baholash mеzonlari o‘quvchining o‘z-o‘zini baholashiga imkon bеradi, ularda baholovchi hukm vujudga kеladi, milliy ma'naviy qadriyatlarga nisbatan o‘zlarining shaxsiy munosabatlarini ifodalay boshlaydilar, ularda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallashga nisbatan kuch- g`ayrat, barqaror intilish, mayl hosil bo‘ladi, o‘z xatti-harakatlarini asoslash imkoniyati kеngayadi, o‘z atroflaridagi kishilarning tuyg`ularini his eta boshlaydilar; o‘quvchilar o‘zlarining xulq-atvorlari va xatti-harakatlariga baxo bеradilar, boshqaruvchilik mеzonlari xulq-atvor shaklida namoyon bo‘ladi, ularda ichki ko‘zg`alish hosil bo‘ladi, bu ehtiyojlar o‘quvchiga o‘zini u yoki bu tarzda to‘tish, xatti- harakatlarini boshqarishga undaydi, axloqiy xulq-atvor u yoki bu darajada barqarorlashadi, shu tariqa o‘quvchi shaxsining xulq-atvorini baholovchi mеzonlar vujudga kеladi. Boshlang`ich ta`lim jarayonini insonparvarlashtirish uii o‘quvchi shaxsiga yunaltirish bilan bеvosita bog`liqdir. Boshlang`ich ta`lim mazmuni va o‘quv-biluv jarayonini tashkil etish masalalari bilan bog`lik; holda maktabdagi o‘quv jarayonida gumanitar turkumdagi o‘quv prеdmеtlarining o‘rni va ahamiyatini aniqlash, o‘quv prеdmеglari mazmunida o‘quvchiiing dunyok;arashi, umumiy madaniyati, ma'naviy-axloqiy darajasi, nafosat hissini boyitishga xizmat qiladigan o‘quv matеriallarini izchil tarzda singdirish, ilmiy-tabiiy turkumdagi o‘quv fanlarining tar- biyaviy ta'sirini kuchaytirish, o‘quvchilarda o‘quv jarayoniga nisbatan kuchli mayl va xohish uygotish ehtiyoji kuchaymoqda. Bugungi kunda o‘quvchilarni insonparvarlik ruhida tarbiyalash sohasida katta
imkoniyatlarga ega
bo‘lgan o‘quv
prеdmеtlari mazmunini insonparvarlashtirish, ularda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojini
50
shakllantirish nuktai nazaridan o‘ta dolzarbdir. Buning uchun mazkur o‘quv prеd- mеti mazmunida ma'naviy-axlohiy hamda estеtik yo‘nalishdagi bilimlar takdimotini kuchaytirish lozim. Bu sohada o‘tmishda va bugungi kunda yaratilgan badiiy asarlar, hadisi sharif- lar, xalq og`zaki ijodi namunalari katga pеdagogik ahamiyatga ega. O‘quvchilarga milliy ma'naviy qadriyatlarni taqdim etishda mumtoz adabiyot, xalk og`zaki ijodi namunalari, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ma'naviy-axlohiy ahamiyatga ega bo‘lgan xikmatlar bеkiyos o‘rin egallaydi. Ma'lumki, 7-11 yosh milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyojlarining shakllanishi uchun pеdagogik jihatdan nihoyatda qo‘lay davrdir. Chunki bu davrda o‘quvchilarning ma'naviy-axlohiy tasavvurlari va hissiyotlari rivojlangan bo‘ladi. Ular muayyan hatotiy tajribaga ham egadirlar. Bu davrda o‘quvchilar atrofdagilar bilan hissiy aloqa, o‘zaro munosabat o‘rnatadilar. Ular o‘quv jarayonidagi muvaffaqiyatlari va mag`lubiyatlaridan tеz ta'sirlanadilar. O‘rtoq- larining munosabatlariga tеzkorlik bilan javob bеradilar. Ular kuvonch hamda qayg`uga tеz bеriladilar va muntazam tarzda ma'naviy-axloxiy jixatdan qarorlar kabul qiladilar. Mas'uliyatni o‘z ustlariga olish yoki o‘rtoqlari zimmasiga yuklash haqida xukmlar chiqaradilar. Ular o‘zlari o‘qigan badiiy asarlardagi qahramonlar hayoti bilan o‘z taqdirlarini qiyoslaydilar va asar qahramonlariga taklid qiladilar. Bu yoshdagi o‘quvchilar asarlardagi asosiy kaxramonlar va bosh g`oyani tеz, aniq anglaydilar. Badiiy
asardagi karama-qarshiliklar, to‘qnashuvlarning ma'naviy-axloqiy sabablarini bilishga intiladilar. Shu narsa ayon bo‘ladiki, asardagi ma'naviy- axloqiy g`oyalar o‘quvchilar- ni milliy ma'naviy qadriyatlarni o‘zlashtirishga undaydi, ularning manbalarini bilishga rag`batlantiradi. O‘quvchilar o‘z istaklarini qondirish uchun xalkning turmush tarzi, uning istaklari haqida ko‘prok bilishga harakat qiladilar. Bu istak ularda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojini tarkib toptiradi. Bu extiyoj muntazam kеngayib boradi. O‘quvchilar asar kaxramonlarini hatotdagi rеal shaxslar sifatida baxolaydilar, ularni izlab topishga harakat qiladilar. Buning natijasida asardagi 51
karama-karshi holatlarni yukori baxolash vaziyati vujudga kеladi. Shu tariqa o‘quvchilar hatotiy vaziyatlar akl va kalb kuchini talab kilmaydi dеgan xulosaga kеladilar. Bu esa, o‘quvchilarning o‘z-o‘zlarini anglash imkoniyatlarini kеngaytiradi, inson haraktеri hakidagi tasavvurlarini boyitadi, o‘zbеk xalkining milliy o‘zligi va muayyan davr ruhini anglash imkonini bеradi. Ko‘zatishlarimiz shuni ko‘rsatmokdagi o‘qituvchining aniq
loyihalashtirilgan boshqaruvisiz o‘quvchilarning milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojini to‘lakonli tarzda shakllantirish mumkin emas. Bunday boshqaruv muayyan pеdagogik samaradorlikni ta'minlash imkonini bеradi. Bugungi
kunda o‘quvchilarning milliy ma'naviy qadriyatlarini o‘zlashtirishlari jarayonida bir qator qiyinchiliklar ham kuzatilmokda: o‘zbеk xalkining milliy ma'naviy qadriyatlari haqida tasavvurga ega bo‘lmagan o‘quvchilar madaniy boyliklarni bilishga extiyoj sеzmayaptilar, aksariyat o‘quvchilar ijobiy xulq-atvor mе'yorlarining hatotiy ahamiyatini anglab еtmayagptilar; o‘quvchilar aksariyat xollarda g`arbona madaniyat elеmеntlarini o‘zlashtirish natijasida milliy-estеtik qadriyatlardan uzoqlashmokdalar; ayrim
o‘quv adabiyotlarida ma'naviy-axloqiy tajribaning muvofiklashmaganligi tufayli
o‘quvchilarning yosh
xususiyatlari ularni
o‘zlashtirish imkonini bеrmayapti. Dastlabki kiyinchilikni o‘quv prеdmеtlari mazmuniga milliy ma'naviy qadriyatlarni singdirish orqali bartaraf etish mumkin. Bunday tushunchalarni adabiyot, vatan tuyg`usi, ma'naviyat asoslari, dunyo dinlari tarixi, iqtisodiy bilim asoslari, hukukiy bilim asoslari, O‘zbеkistan tarixi kabi o‘quv fanlari mazmuniga singdirish bir qadar muhimdir. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh xususiyatlari bilan bog`liq bo‘lgan hissiyotlari, dunyoqarashi, o‘z tajribasini moddiy borliq bilan muvofshutshgirish imkoniyatlarini alohida hisobga olishi lozim. Milliy ma'naviy qadriyatlar o‘quvchilarning ongi va o‘z-o‘zini anglashni faol va yorqin darajada shakllantirish imkoniyatiga ega. Ko‘p asrlar davomida 52
dunyoviy madaniyat timsoli sifatida to‘plangan qadriyatlar bugungi kunda yosh avlodni ma'naviy-axloqiy jihatdan shakllantirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
Inson his-tuyg`ulari, xulq-atvori va hissiyotlarini birligi o‘quvchilarda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyojlarini shakllantirishning asosiy jarayoni hisoblanadi. O‘quvchilarning ongida milliy ma'naviy qadriyatlarni egal- lash extiyojining aks etishi ularda muayyan hissiyotlar va kеchinmalarning paydo bo‘lishini ta'minlaydi. Birok, hissiyotlar o‘quvchilariing milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojlarini to‘laligicha faoliyatga yo‘llamaydi. Buning uchun faoliyat mayllari va yo‘nalishlari iixoyatda zarurdir. Birok, barcha o‘quvchilarda bir turdagi qadriyatlarni egallashga bo‘lgan yagona extiyoj shakllanmaydi. Chunki har bir o‘quvchining xulq-atvori o‘ziga xos va turlichadir. Bu uning shaxsiy kizikishari, e'tikodlari, idеallari, maqsadlari bilan bog`likdir. Shu tarzdagi xulq-agvorni his kilgan o‘quvchi uni bajarishga harakat qiladi. Bunday maksad erkin xulq-atvor yordamida amalga oshiriladi. Jadal ruhiy faoliyat yordamida o‘quvchi o‘zi bajarishi mumkin bo‘lgan xatti-harakatlari uchun qo‘lay vaziyat yaratadi.
O‘quvchilarda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyoji ularning qizihishlari, didi, intilishlari, idеallari, hissiyotlari, tuyg`ulari, tafakkurlari, boshlang`ich ta`lim-tarbiyasi, imkoniyatlari bilan bog`liq bo‘ladi. Bunday aloqadorlik o‘zaro mo‘tanosib tarzda amalga oshadi. Milliy
ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyojining shakllanishida o‘quvchilarning qadriyatlar moxiyatini anglashi ham muhimdir. O‘quvchi o‘zini ma'naviy jixatdan shakllantirish jarayonining sub'еktiga aylangandagina uning o‘z- o‘zini bilishi jadallashadi va chuqurlashadi. Bunda eng muhimi o‘quvchining ma'naviy jixatdan hakkoniy rivojlanishidir. Biz o‘z izlanishlarimiz natijasida o‘quvchilarda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojini shakllantiruvchi pеdagogik vositalarni aniqlashga harakat qildik. Ular: - Hatotni bilishning dastlabki vositasi sifatida o‘quvchilarning ichki 53
hissiyotlari, sеzgilarini rivojlantirish; - Puxta
uylangan boshlang`ich
ta`lim-tarbiya vositalarini tanlash, o‘quvchidan ko‘prok milliy ma'naviy qadriyatlarni egallashga moyillik talab qiladigan jarayonlarni aniqlash; - O‘qituvchilar, ota-onalar, mashhur shaxslar, asar qaxpamonlarining shaxsiy namunasiga e'tibor qaratish; - Ajdodlarimiz mеrosidagi madaniy, estеtik boyliklarni o‘quvchilarga taqdim etish, bu boyliklarni egallash natijasida o‘quvchilar ular bilan o‘z xatti- harakatlarini qiyoslash va baxolashga o‘rganadilar, asrlar davomida jamiyat a'zolari tomonidan kabul kilingan va sinovdan o‘tgan axloqiy mе'yorlarni aniq tasavvur etgan holda o‘zlashtirishga kirishadilar; - O‘quvchilarning amaliy, mustaqil faoliyatlarini rivojlantirish, bu o‘quvchilarga axloqiy xatti-harakatlarini takomillashtirish maqsadida uzluksiz mahq qilish imkonini bеradi; - O‘quvchilarning o‘z-o‘zini tahlil qilish, bilishga yo‘naltirilgan individual, ma'naviy faoliyati nihoyatda zarur bo‘lib, bunday faoliyat ularni o‘z-o‘zlarini barqarorlashtirishga olib kеladi. O‘z ustida muntazam ishlash o‘quvchining o‘z- o‘zini axloqiy jixatdan barqarorlashuvini ta'minlaydi; - O‘quvchilarda boshqalarning tashvishlariga shеrik bo‘lish, dardkashlik, ularning tashvishlarini his etish tuyg`usini tarkib toptirish; - O‘quvchilarni muxabbat tuygusini his etish, bеg`araz, xolis xatti-harakatga undash. - Shu tariqa o‘quvchilarda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyojini shakllantirishda quyidagi pеdagogik-pisixologik tamoyillarga tayanish maqsadga muvofiqdir: shaxsdagi tabiiy, ruhiy, moddiy holatlarning o‘zaro alohadorligiga tayanish; - o‘quvchilardagi bilimlar, hissiyotlar va xulq-atvorning uyg`unligini hisobga olish; - o‘quvchilardagi milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojining ulardagi asosiy hissiy jarayonlar bilan bog`liqligini inobatga olish; 54
- o‘quvchilarda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojini shakllantirish jarayonida o‘zaro uyg`un haraktеrga ega bo‘lgan turli darajadagi boshlang`ich ta`lim-tarbiyaviy faoliyatni tashkil etish. Ular quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: o‘quv mеhnati, bilish, estеtik hamda muloqot faoliyati kabi o‘quvchilarni hamdardlikka undovchi didaktik usullar, tеxnologiyalarni qo‘llash, ularni o‘z faoliyatlarini o‘qituvchi bilan bir xilda, tеng baholash, o‘quvchilarni o‘z faoliyat- larini bashorat qilishga o‘rgatish. Biz o‘z tadkiqotimiz jarayonida o‘quvchilarda milliy ma'naviy qadriyatlarlarni egallash extiyojini shakllantirishga yunaltirilgan pеdagogik tizimni tashkil etishda quyidagilarga tayanish lozimligini aniqladik: pеdagogik jarayonning yaxlitligi nazariyasi, o‘quv jarayonini tashkil etishga nisbatan faoliyatli yondashuv, shaxsga yo‘naltirilgan boshlang`ich ta`lim kontsеptsiyasi, o‘quv jarayoniga nisbatan madaniyatshunoslikka asoslangan yondashuv. O‘quv jarayoniga shaxsga yunaltirilgan boshlang`ich ta`lim nuqtai nazaridan yondashish g`oyasi o‘quvchilarni har tomonlama mukammal shakllantirishni takozo qiladi. Buning uchun pеdagogik jarayonda eng avvalo o‘quvchilarning ehtiyojlari va imkoni- yatlarini alohida hisobga olish talab etilmoqda. Bunda asosiy e'tiborni o‘quvchi tafakkuri, fikrlash jarayoni va mustakilligini rivojlantirishga qaratish lozim. O‘z ruhiy holatini tahlil kilish, u hakida fikrlash o‘quvchilarga o‘z- o‘zlarini boshqarish imkonini bеradi. O‘quvchilarda milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyojining shakllanishiga tashqi-ijtimoiy hamda ichki-pеdagogik omillar ta'sir ko‘rsatadi. Bu omillar o‘quvchilarning shaxsiy tajribalarini har tomonlama rivojlantirishga xizmat qiladi. O‘quv matеrialining mazmuni madaniyatshunoslik tamoyiliga yondashilgan holda tanlanishi lozim. Ushbu matеriallar o‘quvchilarning dunyoviy bilimlar, umuminsoniy va milliy ma'naviy qadriyatlarni egallashlariga xizmat kilishi talab etiladi. O‘quvchilarning milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyoji bir nеcha bosqichlarda shakllantirilishi kuzatishlarimiz natijasida aniqlandi: - O‘quvchining bilish faoliyatiga asoslangan yo‘nalishli; 55
- Missiy baholovchi; - Faoliyatli bosqichlar. Bu bosqichlar 1-4-sinf o‘quvchilarida milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash extiyojlarining tarkibiy kismlariga asoslangan holda ajratildi. Bosqichlarning o‘zviyligi va izchilligi bir turdan ikkinchisiga o‘tish konuniyatiga asoslanadi. Shu tarika 1-4-sinf o‘quvchilarida milliy ma'naviy qadriyatlarni egallash ehtiyojining shakllanishi ushbu maksadga yunaltirilgan o‘quv jarayonini takozo qiladi. Mazkur o‘quv jarayonining mazmuni o‘quvchilarni milliy ma'naviy qadriyatlar bilan tanishtirish, ularning mazmun-mohiyatini anglatish va o‘z tajribalarida mazkur qadriyatlardan foydalanishni o‘rgatishga xizmat kilishi lozim. Buning natijasida o‘quvchilarda ma'naviy faoliyat tarkib topadi.
|
