Qarshi davlar universiteti
Download 0.56 Mb. Pdf ko'rish
|
boshlangich talimni modernizatsiya qilishning ilmiy nazariy asoslari
- Bu sahifa navigatsiya:
- TAJRIBALAR TAHLILI 3.1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish tajribalar tahlili
- «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»
- Davlat boshlang`ich ta`lim standarti talablari
- «Boshlang`ich ta`lim tug`risida»
- Modernizatsiyalashtirilgan boshlang`ich ta`lim
|
3.1.1-jadval Tajriba avvalida o'quvchilar ma'naviyatining shakllanganlik darajasi Sinflar O'quvchilarning javoblari Yuqori daraja O'rta daraja Quyi daraja naz.
sinfi taj.
sinfi naz.
sinfi taj.
sinfi naz.
sinfi taj.
sinfi 4- sinf o'quvchilari 12 10
21 24
25 26
% hisobida 21%
17% 36%
40% 43%
43%
Natijalar tahlili shuni ko'rsatadiki, faqatgina nazariy bilimlar berish yoki nazariy bilimlarni hayot bilan bog'lamay turib o'quvchilar ma'naviyatini boyitish borasida yuqori natijalarga erishish mushkul. Ya'ni yuksak ma'naviyatli shaxsni tarbiyalash ishlarini murg'ak bola ongiga vatanparvarlik, insonparvarlik, milliy g'urur kabi tuyg'ularni singdirishdan boshlash lozim. Ayniqsa, boshlang'ich boshlang`ich ta`lim jarayonida o'quvchilarga fundamental bilimlar berish bilan bir qatorda ular ma'naviyatini boyitish ishlarini olib borish yaxshi samara beradi. Shuningdek, boshlang'ich sinf o'quvchilari bilan o'tkaziladigan darsdan tashqari tadbirlarda o'quvchilarga milliy g'urur, vatanni sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni asrab-avaylash, insonparvarlik, yurtparvarlik kabi tuyg'ularni singdirish, ular ma'naviyatini boyitib borish uchun imkoniyatlar juda yuqori. Bundan mulohazalar bizni tadqiqotimizning keyingi boblarida boshlang'ich boshlang`ich ta`lim jarayonida va sinfdan tashqari tadbirlarda boshlang'ich sinf o'quvchilarini yuksak ma'naviyat ruhida tarbiyalash yo'llari va usullarini ishlab chiqishga undadi.
66
II bob uchun xulosa -O‘quv munozarasining tarkibini muayyan modеlda mujassamlashtirish uchun ushbu modеlning tarkibiy qismlarini o‘quv munozarasiga kirishish ko‘nikmasining muayyan darajalari yordamida ifodalash maqsadga muvofikdir. - Munozara jarayonining muhim tarkibiy kismlari o‘quvchilar bilan o‘quvchilar, o‘quvchilar bilan o‘qituvchilar orasidagi muloqotdan iborat ekanligi pеdagogik jihatdan aniqlandi. Chunki muloqot qo‘yilgan muammoni muhokama qilish jarayonida guruh a'zolarining fikrlarini muvofiqlashtirish, faollashtirish, oydinlashtirish va qarama-qarshiliklarni bartaraf etish imkonini bеradi.
67
III BOB BOSHLANG`ICH TA`LIMNI MODERNIZATSIYALASH ILG`OR TAJRIBALAR TAHLILI 3.1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish tajribalar tahlili O‘quvchi shaxsining umumiy rivojlanishiga yunaltirilgan o‘quv- biluv jarayonini tashkil etish o‘ta muhim masalalardan biridir. Bunda bilish jarayonining o‘zi o‘quvchini ko‘zatish, uning faoliyatini tashkil etishga yunaltirilmog`i zarur. Shuningdek, hozirgi zamon gumanistik yo‘nalishdagi psixologiyaning royasi o‘quvchi shaxsiga yunaltirilgan boshlang`ich ta`lim jarayonini tashkil etishdan iboratdir. Buning uchun o‘z-o‘zini rivojlantirish maydonini vujudga keltirishga bo‘lgan extiyoj tarkib topmog`i zarur. O‘quvchining o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan qo‘lay shart-sharoit va imkoniyatning namoyon bo`lishi yo‘lida «2004- 2009 yillarda maktab boshlang`ich ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi»ning qabul qilinishi muhim qadam bo‘lib hisoblanadi. Shaxsning o‘ziga xos yaxlitligini tarkib toptirishda o‘quv-biluv jarayoni muhim omildir. Bu jarayon ilmiy-metodik hamda moddiy-texnik jixatdan to‘la ta'minlangandagina samarali natijalar beradi. O‘quvchida bilish extiyojining paydo bo`lish motivlari ham mana shu shart-sharoit natijasida vujudga keladi. Bularning barchasi o‘quvchi shaxsi rivojlanishinining psixologik, pedagogik, didaktik yo‘nalishlarini belgilaydi. Shaxs taraqqiyotini ta'minlovchi boshlang`ich ta`lim jarayonini tashqil etish
jarayonida o‘quvchining o‘ziga xosligini pedagogik qo‘llab-quvvatlash choralarini rivojlantirish muammosining yechimlarini izlash bugungi kunda o‘ta muhimdir. O‘quvchi shaxsini axloqiy jixatdan tarbiyalash, uning jismoniy hamda ruhiy salomatligini muxofaza qilish hamda mustaxkamlash har bir bolaning o‘ziga xosligini saqlab qolish, rivojlantirish, qo‘llab-quvvatlash uning taraqqiyot darajasiga muayayn talablar qo‘yish hamda boshlang`ich ta`lim jarayonini tashqil etishda unga rioya qilish muhimdir. Barcha o‘quv fanlaridan boshlang`ich ta`lim mazmunini gumanitarlashtirish bilan bog`liq bo‘lgan talablarni belgilab olishni
68
taqozo qiladi. Boshlang`ich ta`limning variativligi hamda o‘quvchi shaxsiga umuminsoniy madaniyatni singdirishga yunaltirilishiga erishish ham didaktikada muhim ahamiyatga ega bo‘lgan muhim masalalardan biridir. Muayyan o‘quv predmeta vositasida dunyoning yaxlit tarzdagi manzarasini ifodalash talabiga ham boshlang`ich ta`lim mazmunini belgilashda, darsliklar yaratishda rioya qilish talab etiladi. Asosiy g`oyalar va didaktik tamoyillar insonparvarlikka intilish pedagogik-psixologik ma'lumotlarga asoslangan holda barcha o‘quvchilar boshlang`ich ta`lim olish jarayonida bilim olish layoqatiga ega ekanliklarining kay darajadaligini aniqlash lozim. Shundagina ular uchun yetarli pedagogik, didaktik, moddiy' texnik shart-sharoitlarni maqsadga muvofik, tarzda yaratish mumkin. Bu esa ularning bilim darajasining yuqori bulishining asosiy omilidir. har bir sinf uchun yaratiladigan darsliklarda o‘quvchi shaxsining rivojlanishi bilan bog`liq bo‘lgan o‘zgarishlar aniq hisobga olinishi kerak. Bizda bugun maktabga kelgan 6 hamda 7 yoshli o‘quvchilarning barchasi yoppasiga birinchi sinflar uchun yozilgan darsliklardan foydalanishmokda. Bu didaktik hamda psixologik jixatdan noto‘g`ri yondashuvdir. Bunday yondashuv o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi bilimlarning sifatiga salbiy ta'sir ko‘rsatmokda. 6 yoshli bola bilan 7 yoshli o‘quvchining imkoniyatlari birday teng emasligini pedagogika fani allakachon isbotlab bergan. Qaysikim, bunday o‘quvchilar uchun darslik ularni rivojlantiruvchi asosiy manba bulishi kerak. Bundan tashkari olis qishloq va ovullarda yashayotgan o‘quvchilar aniq his etishlari kerakki. darslikda ularni urab to‘rgan muhit xan hisobga olingan. Ushbu darslik aynan ularga yunaltirnlgan. Demak, o‘quv fanlari buyicha yaratiladngan darsliklarning avlodyada rivojlangan shahar hatoti bilan tabiiy taredagi olis qishloq va ovullar xaeti uyrun tarzda ifodalanishi talab etiladi. Ushbu maskanlarning har ikkalasi shahar va kishloqlarda yashayotgan o‘quvchi shaxsining ijtimoiy tajribasi, darslik va o‘quv-metodik manbalarda bab-barobar hisobga olinishi lozim. Shunga ko‘ra har bir darslikda xududiy materiallarga alohida o‘rin ajratish talab etiladi. 69
Har bir o‘quvchining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ularni pedagogik qo‘llab-quvvatlash, qobiliyat va iqtidorlarini ro‘yobga chiqarish, muayyan sharoitga moslashuvchanligini qaror toptirishga yunaltirilgan maxsus o‘quv faoliyatida O‘quvchining optimal rivojlanishini ta'minlash muhimdir. Yangi sharoitda optimal rivojlanishlaganda, biz o‘quvchining o‘ziga xosligini pedagogik jixatdan , uning rivojlanishi boshqa, yangicha bir o‘quv modeli ta'sir qilishini ko‘zda to‘tamiz. Agar o‘qituvchiga boshlang`ich ta`lim berish va rivojlangirish muammosi uyg`unlashtirilsa, uning o‘ziga xosligini pedagagik qo‘llab - quvvatlash birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Didaktik va psixologik talablarni hisobga olgan holda muayyan o‘quv predmet doirasida maxsus tashkil etilgan individual hamda alohida guruhlarda, jamoa bo‘lib olib boriladigan» ishlar orqali hamda turlicha murakkablik darajasida bo‘lgan topshiriqlarning har tomonlama o‘ylab ishlab chiqilgan tizimi, har mavzuning o‘zlashtirilishi muayyan pedagogik shart-sharoitlarni talab qiladiki, bunday sharoitda boshlang`ich ta`lim rivojlanishga nisbatan ilgarilab boradi. O‘quvchi shaxsining o‘ziga xos taraqqiyot jarayoni quyidagilarda namoyon bo‘ladi o‘z bilimlarini oshirishda, u yoki bu o‘quv predmetini o‘zlashtirishga moyillik tarzida ijodiy tafakkur, akliy qobiliyatning taraqqiyoti predmetiga nisbatan bilimdonlik, aqliy qobiliyat ijodiy tafakkurning rivojlanishi, hissiyotni tarbiyalash, jamoa hatoti va o‘quv-tarbiya jarayoniga ijtimoiy psixologik jixatdan moslashish, o‘z zimmasiga javobgarlikni olish mustaqil qarorlar qabul qilish va unga mos harakatlarni bajarish, jamoa orasida odatlanish, tengdoshlari kabi kattalarga ham murojaat qila olish, hamda Dadil tankid qila olish, boshqalarga yordam ko‘rsatish, shaxsiy fikrini asoslash va isbotlash, jismoniy madaniyat elementlarini namoyon qila olish, sog`lom turmush tarzining qimmatli ahamiyatini anglab yetish, alkogol va narkotiklar zararini tushunib yetish, estetik didga ega bulish, atrof-olamning go‘zalligini his etish, tabiatga extiyotkorona munosabatda bo‘lish ko‘nikmalarini manosini bila olish, taxlil qilish, farqlash ko‘nikmalariga ega bulish, boshqalarning fikrlarini xurmatlash, jamiyat a'zolar bilan muloqot qilish madaniyatiga ega bo‘lish. Bu ko‘nikmalarning qimmati va zarurligini anglash o‘quvchilarning 70
ongida dunyoning ilmiy manzarasini yaxlit tarzda gavdalantirish, bu manzarani uning uchun qo‘lay bo‘lgan materiallar orqali yetkazish lozimligini tasdiklaydi. Bu materiallar turli boshlang`ich ta`lim sohalarining mazmuni orqali yetkaziladi, Chunonchi, ona tili, adabiyot, matematika, istiqlol g`oyasi va ma'naviyat asoslari, tabiat , jamiyatshunoslik va hakozo. Har bir o‘quv predmetining mazmunida dunyoning ilmiy manzarasi o‘ziga xos integratsiyalashgan tarzda ifodalanishi lozim. Bugungi kunda boshlang`ich ta`lim mazmunini tanlashda har bir o‘quvchining o‘ziga xosligiga tayangan holda uning o‘ziga xosligini ta'minlashdan iborat. Bunda o‘quvchining o‘ziga xos imkoniyat va qobiliyat darajasi alohida hisobga olinishi kerak. Kichik yoshdagi o‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirish uchun darslikda maksimal imkoniyatlar yaratilishi shart, ya'ni o‘quvchi o‘zining yosh darajasi qabul qilish imkoniyatini beradigan axborotlarni asosan darsliklar olishi lozim bo‘ladi. Darsda o‘quvchini uzluksiz rivojlantirish g`oyasi muayyan darsda unda hosil bo‘lgan ko‘nikmalarni muntazam qo‘llab-quvvatlashni anglatadi. Bu ko‘nikmalarning bir qismi turli axborot manbalari bilan ishlash natijasida hosil bo‘lsa, boshqa bir qismi xristomatiyalar, lug`atlar, badiy asarlar, Internet saytlari kabilar bilan ishlash natijasida vujudga keladi. Hamkorlikda ishlash natijasida hosil bo‘ladigan ko‘nikmalar o‘z harakteriga ko‘ra mustaxkam bo‘ladi. Ular kichik hamda katta o‘quv guruhlarida vujudga keladi. O‘quvchilar o‘zlashtirilgan bilimlardan nostandart, hatotiy vaziyatlarda moxirlik bilan foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘lishlari lozim. Shaxs rivojlanishining turli darajalarini hisobga olgan holda o‘quv-biluv jarayonini tashkil etish maqsadga muvofikdir. Bunda turli tipdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish yo‘llari nazarda tutiladi.
materiallarini o‘zlashtirishda har bir o‘quvchiga yordam va o‘zaro yordam nixoyatda zarurdir. Chunki bunday yordamsiz standart talablarini o‘quvchi tulik o‘zlashtira olmaydi. Bu yordam aynan o‘quv-biluv jarayonida turli-tuman mikromaydonlarni tashkil etish sharoitida amalga oshirilishi kerak. Xuddi shunday
71
bir sharoit yaratilgan takdirda har bir o‘quvchi DTSda ko‘rsatilgan boshlang`ich ta`lim mazmuni negizini tashkil qilgan hamda o‘quv dasturiga kirgan o‘quv materiallarini o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu tadbir boshlang`ich ta`limning turli boskichlarida pedagogik yordamning turli ko‘rinishlari sifatida o‘qituvchi hamda o‘quvchilar tomonidan amalga oshiriladi. Uzluksiz boshlang`ich ta`lim jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalar o‘quvchilarni rivojlantirishning maqsadi emas, balki vositasi sifatida qaralishiga erishish lozim. DTS da ko‘zda tutilgan boshlang`ich ta`lim mazmunini o‘zlashtirish natijasi mustaxkam bilim, ko‘nikma va malakalar sifatida namoyon bulishi kerak. Shu bilan bir qatorda ko‘pvariantli o‘quv materiallarini o‘quvchilarning individual imkoniyatlarini hisobga olgan holda taqdim etishni ham nazarda tutish lozim. Bunday tadbirni amalga oshirish muhim didaktik kimmatga ega. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, DTSda ko‘zda tutilgan boshlang`ich ta`lim mazmunini barcha o‘quvchilar ko‘nikma darajasida egallashlari shart. Shundan keyingina o‘quvchining individual imkoniyati va xohishini hisobga olgan bir qadar murakkabrok o‘quv materiallarini taqdim etish lozim. Bunday o‘quv materiallari alternativ, o‘quv dasturlari, darslik va o‘quv adabiyotlarida o‘z aksini topmog`i lozim. Bunda o‘quvchining bilim sifati va muayyan fanni o‘qitishga qo‘yiladigan talablar ham bir qadar oshiriladi. Boshlang`ich ta`lim mazmunini integrallashning muhim shartlaridan biri, avvalambor, boshlang`ich ta`lim mazmuniga singdirilgan barcha tushunchalarni tabiiy-ilmiy hamda ijtimoiy-gumanitar sohaga oid bilimlar sifatida taqdim etishdan iboratdir. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qaror topayotgan xozirgi tarixiy sharoitda boshlang`ich ta`lim-tarbiyaga bo‘lgan talablar va shart-sharoitlar tubdan o‘zgardi. Ko‘pgina nazariy, metodologik, pedagogik-psixologik, tashkiliy-metodik, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy asoslar kaytadan ijodiy ravishda chuqur anglab olishni talab etmoqda. Keninga yillarda boshlang`ich ta`lim-tarbiya va kamolot nazariyasi va amaliyotida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Natijada avvallari foydalanilgan bir 72
qator tushunchalar, atamalar, toifalarning kaytadan tavsiflanishi yoki ular ta'rifining oydinlashuvi katiy zaruriyat ekanliginn taqozo etmoqda.
Pedagog va psixologlarning didaktikaga aloqador izlanishlarida asosiy e'tibor o‘quvchilarni bilim va malakalar bilan qurollantirishdan iborat ekanligi ta'kidlangan. Ammo shaxsni tarbiyalash, xususan uni rivojlantirishning o‘rni va ahamiyati kamaytirildi. Endilikda pedagogika fani nazariy yo‘nalishlarini modernizatsiya qilinmoqda. Shunga ko‘ra, boshlang`ich ta`lim-tarbiyadagi ustuvor masala o‘quvchini rivojlantirish hammadan kam e'tiborda bo‘lgan deymiz. Shuningdek, o‘quvchilarga bilim va malakalar «berilmasligini», aniqrog`i «berib bo‘lmasligini» ular bilan «O‘quvchilarni qurollantirish» ham mumkin emasligini anglab o‘tdik. Bilim va malakalar o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtiriladi, bu muayyan pedagogik sharoitlarda ro‘y beradi. Bu pedagogik sharoitning optimal sifatlarini aniqlash ustida ko‘p qirrali izlanishlar amalga oshirilmoqda. Ularni kashf qilish, mukammal yoritish va har bir O‘qituvchi hamda tarbiyalanuvchini undan voqif etmoq lozim. Ilgari o‘quvchi boshlang`ich ta`lim-tarbiya jarayonining «ob'ekti hisoblanib, uni istalgan tomonga burish mumkin, ya'ni bolani boshlang`ich ta`lim-tarbiya vositasida istasak adib, sarkarda, olim, san'atkor va xajazo kasb soxibi qilsa bo‘ladi, deb hisoblanar edi. Nazariya (I.Ya.Linker, V.S.Lednev, B.S.Geritunskiy, Yu.K.Babanskiy, E.g`oziev, J.R.Yo‘ldoshev, B.qodirov va boshqalarning asarlarini)ning taxlilidan hamda amaliyot saboklaridan shu narsa aniqlandiki: umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim mazmuni, davlat boshlang`ich ta`lim standarti, o‘quv reja singari belgilovchi me'yorlarning moxiyati, mazmuniga ijodiy yondoshishni taqozo etuvchi motivlarni atroflicha yoritish talab etiladi. Tayanch o‘quv reja asosida mintakaviy va xatto har bir alohida boshlang`ich ta`lim muassasasi o‘quv rejasini loyixalashning nazariy-metodologik va tashkiliy- pedagogik qoidalarini ishlab chikish bilan borliq tadkikotlar qilinishi lozim. Hozirgi kun va yakin kelajakda «ma'lumoti, «O‘qitish», "boshlang`ich ta`limi, «tarbiya», «savodli», savodsiz», «o‘quv dasturi, «o‘quv materiali», «o‘quv fani»,
73
«boshlang`ich ta`lim jarayoni», «o‘quv-tarbiya jarayoni», «umumiy boshlang`ich ta`lim», «O‘quvchining ma'lumotliligi» kabi ko‘pgina tushunchalar, atamalar, kategoriyalarga oid ta'riflarni oydinlashtirish lozim, quyida o‘quvchilarning umumiy tayyorgarligi, tarbiyalanganligi va ularni tekshirish, aniqlash vositalarknint ayrim jixatlariga to‘xtalamiz. O‘zbekistonnnng ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma'naviy o‘ziga xosligi zaminida xalq boshlang`ich ta`limini takomillashtirishga oid izlanishlar davom etmoqda. Uzluksiz boshlang`ich ta`lim tizimi barcha boskichlari (oila va maktabgacha, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus va oliy boshlang`ich ta`lim)ning moxiyati, maqsadi hamda vazifalari ifodalangan «Pedagogika fani kontseptsiyasi» tatbik qilinmokda, Mazkur kontseptsiya «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablariga hamoxang yaratilgandir. Yuqorida qayd etilgan tadbirlarni amalga oshirishda umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim maktabini bitirib chikuvchilarning bilim me'yori — davlat buyurtmasi alohida ahamiyat kasb etadi. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`limning har bir boskichi kay daraja, qanday saviyada boshlang`ich ta`lim berishini rasmiy jujjat —davlat boshlang`ich ta`lim standarti me'yorlaydi. Zero, bu xujjatsiz to‘zilgan o‘quv dasturlari ham, darsliklar ham jamiyatning boshlang`ich ta`limiy xizmatga bo‘lgan talabini qoldirish- qoldirmasligi ma'lum emas, O‘zbekistan Respublikasining «Boshlang`ich ta`lim
umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-xunar va oliy boshlang`ich ta`lim mazmuniga hamda sifatiga quyiladigan talablarni belgilaydy» deyilgan. Modernizatsiyalashtirilgan boshlang`ich ta`lim tizimi uchun davlat boshlang`ich ta`lim standarti naqadar muhim va dolzarb ekanligini anglash qiyin emas. Muammoning murakkabligi hamda dolzarbligi uning yechimiga favqulodda tadqiqotchi guruhlar jalb etishni taqozo etadi. Boshlang`ich ta`lim amaliyotida standart masalasi ilk bor ko‘tarilayotganidan boshlang`ich ta`lim sifatiga davlat boshlang`ich ta`lim standarti joriy qilishning nazariy jixatlari harida fikr yuritishni 74
lozim topdik. 1990 yilda nashr qilingan Entsiklopedi lug`atda: «Standart — inglizcha so‘z bo‘lib, keng ma'noda — o‘xshash ob'ektlarni taqqoslash uchun asos qilib olinadigan namuna, etalon, model», deyilgan. Shunga muvofiq boshlang`ich ta`lim sifatiga davlat boshlang`ich ta`lim standarti —O‘quvchining bilim ko‘lami (tushunchalar tizimi), boshlang`ich ta`limiy o‘quvchi (ko‘nikma va malakasi), o‘rganganlarini o‘zlashtirganlik (tatbiq eta mahorati) darajasi va nixoyat ijodiy fikrlash oid makon va zamon taqozo qiluvchi me'yorlardir. Tajribadan ma'lumki, jamiyatning boshlang`ich ta`limiy xizmatga bo‘lgan talabi asosida umumiy o‘rta boshlang`ich ta`limning bosh maqsadi, muddati, davomiyligi, boskichlari belgilanadi. Bunda ijtimoiy extiyoj va boshlang`ich ta`limni tashkillashtirish bilan bog`liq imkoniyatlarni aniq va mukammal tasavvur qilish talab etiladi. Shunga ko‘ra, «o‘zbekistonning ijtimoiy-tabiiy muhitida faoliyat ko‘rsata oladigan, ayni vaqtda bu muhitni va unga hamoxang o‘zini-o‘zi o‘zluksiz takomillashtirishga layoqatli shaxsni kamol toptirish» boshlang`ich ta`lim maqsadining kontseptual moxiyatini ifodalaydi hamda boshlang`ich ta`lim sifatining davlat me'yori (standarti)ni belgilashga asos bo‘ladi. Boshlang`ich ta`limning bosh maqsadini «Iymonli shaxsni kamol toptirish» tarzida kisqa va lo‘nda ifodalasa ham bo‘ladi. Darhaqiqat, iymonli shaxsda insonparvarlik, poklik, halollik, to‘g`riso‘zlik, vijdonlilik, mehnatsevarlik, g`urur, Vatanni ardoklash, yaratuvchanlik singari
ko‘plab insoniy
fazilatlar mujassamlashadi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» hamda «2004-2009 yillarda maktab boshlang`ich ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturida belgilangan bosh maqsad alohida uquv fanlarining kontseptsiyalari, dasturlari va kurslari osha har bir dars mashg`ulotiga qadar oydinlashadi. Shu tarzda maqsad taqozo qiluvchi vazifa, vosita va usullar belgilanadi. Boshlang`ich ta`limning davlat boshlang`ich ta`lim standarti esa o‘quvchi bilimi sifatiga bo‘lgan talabning eng quyi (minimum) darajasini ifodalaydi. Demak, boshlang`ich ta`lim mazmunini boshlang`ich ta`lim maqsadi boshqarsa, 75
uning kulamini davlat boshlang`ich ta`lim standarti belgilab beradi. Davlat boshlang`ich ta`lim standarti talabidagi boshlang`ich ta`lim sifati qo‘yidagi tarkibiy kiem (komponent) lar buyicha belgilanadi; —olam haridagi bilimlar; — tajriba, faoliyat usullarini ifodalovchi malaka va ko‘nikmalar; — ijodiy faoliyat; — olam (tabiat na jamiyat)ni hissiy idrok etishga oid tajriba Tarkibiy qismlarning mazmuni nnsoniyatning njtimoiy-ma'naviy kadriyatlari, jumladan, milliy kadriyatlardan tashkil topadi. Jismoniy-fyaziologik imkoniyatlar va ruhiy holatlar bilan borliq faoliyat usullarining me'yorini belgilashda milliy xususiyat har tomonlana hisobga olish zarur. . Shuning uchun mamlakat bo‘yicha o‘quvchilarning bilim saviyasi davriy ravishda DTSga kiyosan yalpi tekshiruvdan o‘tkazilib turiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy jabxalardagi muqarrar o‘zgarishlar tufayli DTS talab etgan me'yorlar bilan jamiyatning xakikiy extiyojlari, imkoniyatlari ham o‘zgaraveradi. Natijada mamlakat axolisinnng ma'naviy, intellektual saloxiyati, avlodlarning jismoniy na intellektual imkoniyatidagi o‘zgarishlarga boshlang`ich ta`lim standarti me'yorlarining qanchalik muvofik ekanini aniqlab, zarur xollarda xaqiqiy holat bilan muvozanatlash (o‘zgartirish) ijtimoiy zaruriyatga aylanadi. Buni ham o‘quvchilar bilim saviyasini yalpi tekshirish o‘tkazilgandagina ilg`ash mumkin. Demak, o‘quvchilar bilim salohiyatini vaqti-vaqti bilan DTS asosida yalpi tekshirishdan o‘tkazish xalq boshlang`ich ta`limini boshqarish extiyojidan tashqari amaldagi DTS mavjud imkoniyatlarga naqadar mo‘tanosibligini bilish uchun ham zarurdir. Shu asnoda o‘quvchilar egallagan bilim sifatini yalpi tekshirishdan o‘tkazishga zaruriyat ham, vaqt ham yetadi. Boshlang`ich ta`lim tizimidagi islohotning muhim bir ko‘rinishi bu nazoratning yangicha shakli —DTS monitoringi hisoblanadi. Yangicha boshqaruv tuzilmalarining maqsadga muvofiq va samarali faoliyat ko‘rsatishi ko‘p jixatdan ular ixtiyoridagi nazorat qilish usul hamda vositalarining mukammalligiga bog`likdir. Yangicha boshqaruv amaliyotida sinalmagan usullardan
76
foydalanmaslik, hamma jixatlar, xususan, nazoratning me'yoriy xujjatlari ilmiy va eksperimental asoslanishi lozim. Aks holda boshlang`ich ta`lim amaliyotidagi erkinlik toptalishi. anglashilmovchilik, rasmiyatchilik va norozilik kuchayishi mumkin. Xullas, DTSga bog`liq faoliyat sohalarida ilmiy yechimini ko‘tayotgan muammolar talaygina. Umumiy o‘rta boshlang`ich ta`lim mazmunining ko‘lami chuqurligini belgilash anchagina mavxum va nisbiydir. Bu sohadagi qarashlar, bahslarning xanuz oxiri ko‘rinmaydi. Binobarin, boshlang`ich ta`limni tashkil etish, uning mazmuni va samaradorligini aniqlash taxminiyligicha kolmokda, Ana shunday muammolar yechimi taqozosi sifatida davlat boshlang`ich ta`lim standarti (DTS) yaratildi.
|
