Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

Lug‟at zahirasining boyish usullari. 
Hozirgi o‘zbek tilining lug‘at tarkibi (leksik boyligi) o‘zbek tilining butun 
tarixiy taraqqiyoti davomida shakllangan hodisasidir. Undagi so‘zlarning paydo 
bo‘lish davri va kelib chiqish manbai ham har xildir. 
Umuman, har qanday til o‘z lug‘at tarkibi va Grammatik qurulishiga ega 
bo‘ladi. Lekin xalqlar o‘rtasidagi uzoq, tarixiy davrlar mobaynida davom etadigan 
iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqalar bu xalqlarning tillariga ham, shubhasiz, o‘z 
ta‗sirini ko‘rsatadi. Natijada bir tilga xos fonetik, leksik va boshqa elementlar 
ikkinchi bir tilga o‘tib, o‘zlashib ketadi. Bunday o‘zaro ta‗sir etish ayniqsa leksikada 
kuchli bo‘ladi. 
O‘zbek xalqi ham o‘z tarixining turli davrlarida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, 
madaniy, siyosiy aloqada bo‘lgan va bu xalqlarning tili o‘zbek tiliga ma‗lum darajada 
o‘z ta‗sirini qoldirgan xususan, boshqa tillardan o‘zbek tiliga ko‘plab so‘zlar 
o‘zlashganini shu ta‗sir bilan izohlash mumkin. Natijada o‘zbek tili lug‘at tarkibi 
dastlabki tilning o‘ziga xos leksik qatlam bilan birga o‘zlashgan leksik qatlam ham 
yuzaga kelgan. 
O‘zqatlam. O‘zqatlamga har bir tilning o‘ziniki bo‘lgan, shuningdek, turkey 
tillar uchun umumiy so‘zlar kiradi. O‘zbek tili lug‘at sostavida turkey tillar uchun 
umumiy (bo‘lgan so‘zlar anchagina qismni tashkil etadi. Bunday so‘zlar deyarli 
barcha so‘z turkumida bor: otlar: tosh, tog, yer, bosh, sonlar: bir, ikki, uch, to‘rt - 
olmoshllr: men, sen, u. O‘zbek tilining bevosita o‘ziniki bo‘lgan asosiy leksik 
qismini shu tilning taraqqiyotida uning ichki imkoniyatlari, o‘ziga xos qonun - 

---

38 
qoidalari asosida hosil etilgan yasama so‘zlar tashkil etadi. Bunda uch xolat 
kuzatiladi. 
1. 
Asli o‘zbekcha so‘zlardan shu tilga oid qo‘shimchalar yordamida 
yasalgan so‘zlar: qatnashchi, terimchi, ogmachi, qotishma. 
2. 
O‘zlashma so‘zlardan o‘zbek tili vositalari yordamida xosil qiligan 
so‘zlar: a) tojikcha so‘zlardan yasalgan so‘zlar: jangchi, mardlik, sabza votchilik, 
pulsiz; b) arabcha so‘zlardan yasalgan so‘zlar: raxbarlik, qimmatli, nomusli; v) ruscha 
- baynalmilal so‘zlardan yasalgan so‘zlar: sportchi, shofyorlik, betonlik ; 
3. Boshqa tillardan o‘tgan yasovchi vositalar yordamida o‘z va o‘zlashma 
so‘zlardan hosil qilingan so‘zlar: tilshunos, madadkor, mexnatkash, ga-zetxon, ilmiy. 
Demak, yasama so‘z komponentlari, yoki komponentlaridan biri asli o‘ziga 
tilga oid bo‘lsada, lekin yasalma (yasama so‘z) shu tilning o‘zida yaratilgan bo‘lsa, bu 
so‘z o‘z qatlamga xos so‘z hisoblanadi. 
O‘zlashgan qatlam. O‘zbek tili o‘tmishida qardosh bo‘lmagan juda ko‘p tillar 
bilan o‘zaro alokada bo‘ldi va bu tillardan o‘zbek tiliga ma‗lum miqdorda so‘zlar 
o‘zlashdi. Bu jarayonda o‘zbek tiliga ayniqsa fors -, tojik, arab va rus bugungi kunda 
ingliz tillari barakali ta‗sir etadi: 
Tojikcha so‘zlar: Osmon, oftob, baxor, shirin, agar, balki, jona-jon.... 
Arabcha so‘zlar: kitob, maktab, paxta, xalq., maorif, nutq., savol kabi. 
Ruscha - baynalminal so‘zlar: traktor, kino, televizor, radio, akatsiya... 
So‘z o‘zlashtirish asosan ikki xil; usul bilan amalga oshadi: a) so‘z aynan 
olinadi: mashinka, avtobus, b) kalkalab olinadi. Kalkalab o‘zlashtirishda so‘zning o‘zi 
emas, balki uning manosi uzlashtiriladi: qatnashchi - uchastnik, darslik - uchebnik. 
Tulik kalka - veteran - faxriy, pensiya — nafaka, pensioner - nafakaxur. 
Yarim 
kalka 
- 
sportchi 
- 
sportsmen, 
sinfdosh 
- 
odnoklasnik. 
II. Tilning taraqiyoti jarayonida uning barcha soxalarida ma‗lum uzgarishlar 
yuz beradi. Bunday uzgarish ayniqsa uning leksikasi uchun juda xarakterlidir. 
Bunda, birinchidan, tildagi ayrim so‘zlarning eskirishi, iste‗moldan chiqib 
ketishi kuzatilsa, ikkinchidan, tilda yangi suzlarning paydo bulishi kuzatiladi. Bu 
ikkala xodisa xam ma‗lum ob‗ektiv sabablar asosida ro‘y beradi. 
Xozirgi adabiy til nuqtai nazaridan eskirgan so‘zlarning jami eski qatlam. 
yangi so‘zlarning jami yangi qatlam deyiladi. Demak, tarixiylik nuqtai nazaridan 
o‘zbek tili leksikasi uch asosiy qatlamga bulinadi: 
Zamonaviy qatlam. Bunga umumiste‗oldagi leksika yoki faol leksika kiradi: 
non, choy, xavo, inson. 

---

39 
Eski katlam. Bu katlam tarixiy so‘zlarga (istorizmlarga) arxiaizmlarga 
bo‘linadi. Ko‘l. jarchi, paranji - istorizmlar. Ulus (xalq),tilmoch (tarjimon) - 
arxaizm. 
Yangi qatlam. Tilda yangi paydo bulga i va yangilik belgisi sezilib turadigan 
so‘zlar yangi leksik katlamni tashkil etadi. Bunday so‘zlar neologizmlar deb xam 
yuritiladi: faks, aktsiya, fermer. 
III. Ilm - fan, texnika, kishloq. Xo‘jaligi va boshqa soxalarga oid 
tushunchalarning aniq, atamasi bo‘lgan so‘z yoki so‘z birikmasi termin deyiladi. Xar 
bir fan, kasb - xunar o‘z terminlariga ega. Bunday maxsus leksika terminologiya deb 
ham yuritiladi. 
Terminlar yuqorida aytilgandek, kasb - hunarga, ilm - fanga doir 
tushunchalarni ifodalaydi. Mana shunga kura terminlar - ilmiy terminlar va 
professional terminlarga ajratiladi. 
IV. Frazeologiya tilshunoslikning frazeologik birikmalarini 
o‘rganuvchi sohasidir. Frazeologiya termini tilshunoslikda ikki ma‗noda 
ko‘llaniladi: 1) tildagi frazeologik birliklarning jami 
ma‗nosida va 2) shunday birliklarni o‘rganuvchi soxa (fan) ma‗nosida. 
Ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib toptan va yaxlit bir ma‗no ifodalaydigan 
til birligi frazeologik birlik yoki frazeologizm deyiladi: og‘zi qulogida - xursand, tepa 
sochi tikka bulmoq. -jaxillanmoq. kabi. 
Tilning lugat boyligi leksika va frazeologiyadan iboratdir. So‘z xam, 
frazelogizm xam lugaviy birlik xisoblanadi. 
Frazeologizmlar birdan ortiq so‘zdan tashkil topishi bilan so‘z birikmasi yoki 
gap tipida bo‘lsada, lekin ular nutq birligi bo‘lgan bu birlikdan tamoman farqlanadi 
va lug‘aviy birlik sifatida ko‘p jixatdan so‘zlarga yaqin turadi, so‘zlarga xos bo‘lgan 
juda ko‘p xususiyatlar frazeologizmlarga ham xosdir. 
Frazeologizmlar so‘z 'birikmasi yoki gaplar kabi nutq jarayonida hosil 
bo‘lmaydi, balki ular, xuddi so‘zlar kabi, tilda tayyor xolda bo‘ladi. Demak, 
frazeologizmlar nutq xodisasi emas, balki til hodisasi hisoblanadi. 
Tilning frazeologik sostavini frazeologizmlar yoki frazeologik birliklar tashkil 
etadi. Frazeologiya ko‘pincha leksikologiyaning bir bo‘limi sifatida qaraladi. Chunki 
frazeologizmlar tildagi so‘zlarning ekvivalentlari xisoblanib, leksikologiya esa tilning 
lug‘at sostavini tashkil qiluvchi so‘zlar va ularning ekvivalentlarini o‘rganuvchi 
distiplina deb ataladi. Keyingi yillarda frazeologiya tilning aloxida distiplinasi yoki
mustaqil tip bosqichi deb ham talqin qilinmoqda. 
Tilning frazeologik sostavi juda keng ma‘noga vastipistikbo‘yoqlarga ega. 
Frazeologizmlar bilan so‘zlarni butunlay ekvivalent sifatida qarash yaramaydi. Chunki 
frazioligizmlar doim ham so‘zlarning o‘rnini bosa olmaydi. Frazeologizmlar hamda 

---

40 
so‘zlarning strukturasi va ma‘nolarida juda ko‘p farqlanib, alomatlari mavjud bo‘lib, 
ularning morfologik va sintaktik funksiyalari ham turlichadir. Tarkibiga ko‘ra so‘zlar 
yaxlit xolda frazeologizmlar esa aloxida xolda gap va so‘z birikmalari kabi xosil 
bo‘ladi. Bu xususiyatlar ularning talaffuzi va yozilishida ham o‘z aksini topgan. 
Frazeologizmlarning ma‘nolari kontekstda nutq studiyasida kengroq ochiladi, biroq 
ular alohida xolda ham ma‘lum nominative ma‘noni ifodalashi mumkin. 
Frazeologizmlarni ilmiy tatqiq qilishda tilshunoslikda keng tarqalgan 
distributive metoddan foydalanish mumkin. Fraziologizmlarning nutqda ishlatilish 
xususiyatlarini distributive metod yordamida o‘rganish orqali ularning structural 
semantik belgilarini chuqurroq anglatiladi. Undan tashqari fraziologizmlarni 
o‘rganishda ularning semantik va structural belgilarni tilning mazmun plani bilan 
uning ifoda plani munosabati borasida qaramoq zarur. Fraziologizmlarning sostavini 
tekshirishda uning komponentlari o‘rtasidagi birikish turlarini, birikuvchi so‘zlarning 
tabiatini valentlik metodi asosida qaramoq zarur. 
Frazeologizmlarning strukturasi va ma‘nolarini bir-biriga qarama-qarshiqo‘yish 
oppozitsiya aniqliklarga olib keladi. Frazeologizmlarning grammatik tomonlarini 
xisobga olish zarur. Chunki frazeologizmlarning komponentlari o‘rtasidagi sintaktik 
aloqalar, ularga qo‘shiluvchi affiks muxum rol o‘ynaydi. 
Frazeologizmlarning 
semantic 
xususiyatlarini 
o‘rganish orqali ularda 
frazeologik anatomiya, frazeologik polisemiya, frazeologik omonimiya, frazeologik 
omonimiya va paronimiya hodisalari birligi aniqlangan Frazeologizmlarning 
paradigmatic va sintagmatik xususiyatlari ularda Grammatik va leksik-semantik 
xususiyatlari ularda Grammatik va leksik-semantik vositalar keng qo‘llanilishini 
ko‘rsatadi.Frazeologizmlarning variantlanishi ularning komponentlari almashtirilishi, 
qo‘shilishi, tushurib qoldirilishi va transformatsiya qilishga bog‘liq.