Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

Nutq tovushlarining klassifikatsiyasi. 
Nutq tovushlari artikulatsion-akustik xususiyatlariga ko‘ra bir necha to‘rlari 
bo‘linadi, dastlab unli va undoshlarga bo‘linadi. Ular rus tilida 43-v, fransuz 21-13, 
arman 30-v, gruzin 28-5, eyon 16-9, chukot 14-v, o‘zbek 25-6, ingliz 24-21. 
Unli tovushlar klassifikatsiyasi. 
Unli tovushlar umumiy tilshunoslik nuqtai-nazaridan: tilning gorizontal holatiga 
ko‘ra; 
Tilning vertikal holatiga (ko‘talilish darajasi) ko‘ra; tovushlarning sifatiga ko‘ra; 
(yopiq ochiq tovushlarining qisqa va cho‘ziqligiga ko‘ra; lablarning ishtirokiga ko‘ra 
bir-biridan farq qiladi). 

---

80 
3. Tilning gorizontal holatiga ko‘ra unlilar uch turga ajraladi: 
c) Til oldi unlilari: i:, i; y:, y; e:, E:, E, ø:, œ, a. / u, a, e-o‘zbek tillarida 
d) Til o‘rta:
v) Til orqa: u:, u, o:, c, a:, u, o‘, o 
4. Tilning ko‘tarilishi darajasiga ko‘ra; 
a) yuqori: i:, i, u:, u, u:, u. o‘zb.t. i, u. 
b) o‘rta: e:, ε:, ε, ø:, œ, ə, o: ə. e, e, u. 
v) qo‘yi: a, a:. 
3. Lablarning ishtirokiga ko‘ra
a) lablangan: u, u, o: c, u: u. 
b) lablanmagan: œ, a:, i: i, e:, ε, ε:. 
Undagi tovushlarning klassifikatsiyasi. 
Undosh tovushlar qo‘yidagicha tasnif etiladi: I. Aktiv nutq organlarining 
ishtiroki va to‘siqning hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra. II. Shovqinning hosil bo‘lish usuli 
yoki to‘siqning qanday hosil bo‘lishi ko‘ra. III. Undosh tovushlarning talaffuzida 
tovush paychalarining titrashiga ko‘ra. 
I. 1. undoshlar hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra yana lab, til va bo‘g‘iz undoshlariga 
bo‘linadi. 
lab undoshlari 2 ga 
a) lab-lab; b, p, m, v, r, t. 
b) lab-tish; pastki lab va yuqori tish ishtirokiga m-n: v, f. 
II. 2. Til undoshlari (til oldi, til o‘rta) 
c) til oldi: [t, d, s, sh, n] 
d) til o‘rta: [y] 
w) til orqa: [q, g‘] 
h) chuqur til orqa: [q, g‘, x] 
Til oldi undoshlari o‘z navbatida dorsal (tish): [s, z, n]; 
apikal (tanglay); [t, d] 
kakuminal (til orqa): [ch, sh, j] 
tovushlarga ajratiladi. 
I. 3. Bug‘z (tovushlari) undoshlari [h] 
II Undoshlar hosil bo‘lish usuliga ko‘ra; 

---

81 
3) shovqin (eräutchlaute) 
4) sonor (sonare) tovushlarga bo‘linadi. 
II. 1. Shovqin hosil bo‘lish usuliga ko‘ra: 
d) portlovchi [b, p, t, d] [b, p, t, k, d, d] 
e) sirg‘aluvchi [v, f, s, t, j, x] [f, v, s, z, j, x, h] 
f) affrikat qorishiq [u] [ch, j] (ch=t+sh, j=d+j; u=t+e); [pƒ, ts, ts] 
II. 2. Sonor tovushlari [e, y, r] 
e) burun (nasale) [m, n, ng] [m, n, ] 
f) yon (Seitenlaute) [l] [e] 
g) titroq (zitferlaute) [r] [r, R] 
h) o‘rta [y]
III. Tovushlar paycha (ovoz)larining ishtirokiga ko‘ra shovqinli undoshlar 2 ga 
bo‘linadi: 
c) jarangli: [b, v, d, z, j, g‘, g]; [b, v, d, z, j, g, m, n, l, r, ] 
d) jarangsiz: [p, f, t, s, sh, x, k]; [p, f, t, s, sh, e, k, pt, ts, ts, R, h,]