Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi

6- MA’RUZA. MATN LINGVISTIKASI VA KOMMUNIKATIV TILSHUNOSLIK


Reja:
1. Ma’nodosh sо‘zlar.
2. Shakldosh sо‘zlar.
3. Paronim sо‘zlar.
4. Zid ma’noli sо‘zlar.
5. Kо‘p ma’noli sо‘zlar.
6. Eskirgan va yangi sо‘zlar.
7. Sheva sо‘zlari, chet va haqorat sо‘zlari.
8. Barqaror birikmalar.
9. Agnonimlar.

Badiiy matnni lisoniy tahlil qilish jarayonida yozuvchining tildan foydalanish mahoratini namoyon etadigan, emotsional-ekspressiv ifoda semalari qabariq holda reallashgan leksik birliklarni aniqlash va ular adibning badiiy-estetik maqsadiga qay darajada xizmat qilgani haqida mulohaza yuritish talab qilinadi. Buning uchun badiiy asar tilidagi ma’nodosh, shakldosh, zid ma’noli, kо‘p ma’noli, tarixiy va arxaik sо‘zlar, yangi yasalmalar, shevaga oid sо‘zlar, chet va vulgar sо‘zlar ajratib olinadi va asarga nima maqsad bilan olib kirilganligi izohlanadi.

Ma’nodosh sо‘zlar
Ma’nodosh sо‘zlar tilning lug‘aviy jihatdan boylik darajasini kо‘rsatib beruvchi о‘ziga xos vositadir. Tilda ma’nodosh sо‘zlarning kо‘p bо‘lishi tilning estetik vazifasini yanada tо‘liq bajara olishini osonlashtiradi. Bu juda qadim zamonlardan beri anglangan, idrok etilgan va о‘rganilgan hodisadir. О‘zbek tili ma’nodosh sо‘zlarga juda boy. Yozuvchilar tilimizdagi ma’nodosh sо‘zlar ichidan tasvir maqsadiga eng munosibini topib ular orqali qahramonlar ruhiyati hamda tasvir obyektining eng kichik qirralarigacha ifodalashga harakat qiladilar. Badiiy matndagi ma’nodosh sо‘zlar tahlilida, asosan, ikki jihatga e’tiborni qaratish zarur. Ulardan biri muallifning ikki yoki undan ortiq ma’nodosh sо‘zdan ifodalanayotgan mazmun uchun eng maqbul birini tanlashi bо‘lsa, ikkinchisi ayni bir matn tarkibida ikki yoki undan ortiq ma’nodosh birliklarni badiiy tasvir maqsadiga uyg‘un holda qо‘llashi masalasidir.
Tilshunoslikda ma’nodoshlikning, asosan, uch turi farqlanadi, ya’ni: 1) leksik ma’nodoshlik; 2) frazeologik ma’nodoshlik; 3) leksik-frazeologik ma’nodoshlik. Leksik ma’nodoshlikdan bir necha maqsadlarda foydalaniladi. Til birliklarining takrori natijasida yuzaga keladigan ifoda kambag‘alligi va rangsizligidan qochish uchun: Ikkala о‘rtoqning sharaq-sharaq gaplashgan, bir-birlariga sevinch bildirishgan quvnoq va baland ovozlari boshqa hamma unlarni bosib ketdi. (Chо‘lpon) Tasvir obyektiga e’tiborni jalb qilish uchun: Holbuki, musulmonlik kiyimda emas, qalbda, dilda. (Chо‘lpon) Ijobiy belgining darajama-daraja ortib borishini aniq ilodalash uchun: Zebixon bilan kelgan boshqa qizlar ham bir-biridan yaxshi, bir-biridan soz, bir-biridan ochiq, bir-biridan quvnoq...(Chо‘lpon) Salbiy belgining kuchayib borishini ifodalash uchun: Xо‘sh, mingboshining о‘zi odamlar aytganiday juda xunuk va badbashara odammi? (Chо‘lpon)
Kontekstual ma’nodoshlik. Katta mahoratli yozuvchilarning badiiy til borasidagi ustunliklaridan biri shundaki, ular faqat tilda mavjud bо‘lgan, tayyor ma’nodosh sо‘zlardangina foydalanib qolmasdan, badiiy tasvir ehtiyojiga kо‘ra ma’nodosh bо‘lmagan sо‘zlarni ham shunday qо‘llaydilarki, bu sо‘zlar ham matnda xuddi ma’nodosh sо‘zlar kabi idrok etiladi. Masalan: Kechagina qarg‘ab, sо‘kib, “о‘ldirsam!” deb yurgan kundoshini о‘pib, quchoqlab, silab-siypab bir nafasda ikkalasi “qalin dо‘s”» bо‘lgan emishlar. (Chо‘lpon)
Frazeologik ma’nodoshlik. Voqelikni obrazli tasviriashda, uni kitobxon kо‘zi о‘ngida aniq va tо‘la gavdalantirishda frazeologik iboralarning ma’nodoshligidan keng foydalaniladi. Toqati toq bо‘lmoq - sabr kosasi tо‘lmoq, burni kо‘tarilmoq - dimog‘i shishmoq, yaxshi kо‘rmoq - kо‘ngil bermoq, ikki oyog‘ini bir etikka tiqmoq - oyoq tirab olmoq, og‘ziga tolqon solmoq – mum tishlamoq kabilar frazeologik ma’nodoshlikka misol bо‘ladi. Jumla tarkibida kelgan ma’nodosh iboralar qahramon bilan aloqador biror bir sifatni, xususiyatni detallashtirib, ikir-chikirigacha kо‘rsatib tasvirlashga xizmat qiladi. Masalan: U yenggan, yutgan, oshig‘i olchi kelgan, deganini bо‘ldirgan kundosh emasmi?
Leksik-frazeologik ma’nodoshlik. “Lug‘aviy birlik sifatida frazeologizmlar sо‘zlar bilan ham sinonimik munosabatda bо‘la oladi”. Masalan: Xursand - og‘zi qulog‘ida, g‘azablanmoq -jahli chiqmoq, beg‘am - dunyoni suv bossa tо‘pig‘iga chiqmaydi kabilar leksik-frazeologik ma’nodoshlik hisoblanadi. Badiiy matnda ma’nodoshlikning bunday turidan holatni bо‘rttirib, atroflicha tasvirlashda foydalaniladi: Qurvon bibi sо‘zga qancha epchil bо‘lsa, Razzoq sо‘fi shu qadar kamgap, indamas, damini ichiga solgan, ziqna odam edi.
Shakldosh sо‘zlar
Tilimizda tovush (yozuvda grafik) tomoni bir xil bо‘lib, turlicha ma’nolarni ifodalovchi sо‘zlar mavjud. Bunday sо‘zlar omonimlar deb ataladi. Tilshunoslikda omonimiyaning uch kо‘rinishi mavjudligi ta’kidlanadi: Omoleksema, omograf va omofonlar. “Omoleksemalarni belgilashda talaffuz jihatidan bо‘ladigan bir xillik ham, harfiy (grafik) ifoda jihatidan bо‘ladigan bir xillik ham hisobga olinadi”. Masalan, qovoq- I (inson a’zosi)- qovoq- II (о‘simlik nomi). Omograflar esa, harfiy jihatdan bir xil bо‘lib talaffuzi har xil bо‘ladi: tom- I (uyning tomi), tom- II (jild), atlas- I (ipakdan tayyorlangan mato turi), atlas- II (xarita). Omofonlar deb talaffuz jihatidan teng kelish hodisasiga aytiladi: yot (Masalan:
Qо‘qonda Urfiy degan, Xо‘jandda Kamol Xо‘jandiy degan shoirlar bir-birlari bilan dо‘st ekan. Kamol Xо‘jandiy Urfiyni mehmonga chaqiribdi. Supada suhbat qilib о‘tirganlarida Kamol Xо‘jandiyning kichkina kuchugi dasturxon yoniga kelib, hatto dasturxonga tegib ketsa ham, u indamas ekan. Urfiyning juda g‘ashi kelib, achchig‘i chiqipti va oxiri sо‘rapti: - Bu maxsumchaga nima nom qо‘yganlar?
Kamol Xо‘jandiy: Urfiy nomlardan birini qо‘yganmiz-da.
Urfiy: Kamoliga yetsin!
Paronim sо‘zlar
Paronimlar deb fonetik tarkibi boshqa-boshqa, talaffuzdagina о‘xshash, yaqin bо‘lib qolgan sо‘zlarga aytiladi. Abzal (asli afzor-asbob, egar-jabduq) - afzal (fazl sо‘zining orttirma darajasi), xalos (ozod bо‘lish) -xolos (faqat), xush (yaxshi, yoqimli) - hush (insonning sezish, idroketish qobiliyati). “Paronimlarga asoslangan uslubiy figura paronomaziya deb yuritiladi. Badiiy adabiyotda paronomaziyadan ifodalilik, ohangdorlikka erishish, komik effekt yaratish, sо‘z о‘yini hosil qilish kabi maqsadlarda foydalaniladi”. Badiiy adabiyotda о‘xshash sо‘z (paronim)lar qahramonlar nutqini individuallashtirish, ulaming ma’naviy hamda lisoniy saviyasini kо‘rsatish uchun ham ishlatiladi. Quyidagi parchada paronimlardan komik effekt yaratish maqsadida foydalanilgan. Qahrmon kompot (mevalardan tayyorlanadigan sharbat) va kompost (chiqindilardan achitib tayyorlanadigan organik о‘g‘it) paronim sо‘zlarining ma’nosini bilmaganligi uchun kulgili vaziyatga tushadi: Aylanib yurib tо‘rtinchi brigada dalasida janjal ustidan chiqib qolibman. Bо‘lim boshlig‘i О‘rmon aka bilan brigadir Rahimjon aka nima tо‘g‘risidadir qо‘llarini paxsa qilishib bahslashmoqda edi. Meni kо‘rishi bilan bо‘lim boshlig‘i:
- О‘rtoq agronom sizdan bir iltimosim bor,-deb qoldi.
- Agar malol kelmasa, mana bu Rahimjonga, uning a’zolariga kompost tо‘g‘risida gapirib bersangiz. Bular haligacha hesh narsa tushunmas ekan.
- Marhamat,-dedim-da, u yoq - bu yoqqa qarab olgach, leksiya о‘qishga tushib ketdim:
- О‘rtoqlar, kompot juda foydali ichimlik, uni asosan mevadan tayyorlashadi. Mevalarning xili qanchalik kо‘p bо‘lsa, u shuncha shirin bо‘ladi. Bizning Farg‘ona tomonlarda kompotni о‘rik, shaftoliqoqi va olchaning qurug‘idan tayyorlashadi. Xullas, kompot ichmabsiz, dunyoga kelmabsiz... Gapimni tugatmasimdan о‘tirgan odamlar sharaqlab kulib yuborishdi. (X.Tо‘xtaboyev)
Said Ahmad о‘zining “Sinovchi uchuvchi” deb nomlangan hajviyasida ham о‘xshash talaffuzli sо‘zlar vositasida paronamaziyani yuzaga keltirgan: Har bir korxonaning mahsuloti sifatini aniqlaydigan о‘z sinovchilari bо‘ladi. Masalan: yangi samolyotni birinchi uchirib beradigan uchuvchini sinovchi-uchuvchi deydilar... Mana, qarshimizda turgan barvasta qomatli, qarashi burgut nigohini eslatadigan, butun vujudidan kuch-g‘ayrat, sadoqat, vafo sezilib turgan kishi mana shu zavodning sinovchi-ichuvchisidir...
Birinchi parchadagi paronamaziyada ikkita о‘xshash sо‘zning qahramon tarafidan farqlanmasligi, ya’ni ikkita alohida sо‘z ma’nolarining qorishtirilishi natijasida kulgili holat yuzaga kelgan. Ikkinchi parchadagi paronamaziyada esa qahramon kulgili vaziyatni yuzaga keltirish uchun atayin о‘xshash talaffuzli yangi konstruksiyani hosil qiladi.
Zid ma’noli sо‘zlar
Tilda zid ma’noli sо‘zlaming mavjudligi badiiy nutqning ifodaliligi, ekspressivligi, ta’sirchanligini ta’minlashda qulay vositalardan biridir. Sharq adabiyotida juda qadim zamonlardan buyon tildagi bu ifoda imkoniyatidan keng foydalanib kelingan. “Shoir uchun juda zarur bо‘lgan san’atlardan biri tazoddir. Bu san’at yana mutobaqa, tiboq, tatbiq, muttazod, ittizod va takofu deb ham ataladi. Bu san’atda, badi’shunoslarning aytishicha, zid ma’noli sо‘ziardan foydalaniladi”. Abu Abdulloh al-Xorazmiy о‘zining badiiyat ilmi istilohlari tadqiqiga bag‘ishlangan "Mafotih al-ulum" asarida mutobaqa atamasiga shunday izoh beradi: "mutobaqa sо‘zi tobaqa fe’lidan olingan bо‘lib, u muannas "tuya orqa oyog‘ini о‘zining oldingi oyog‘ining iziga qо‘yib yurdi" ma’nosini beradi”. Yevropa filologik an’anasida bu san’at “antiteza” deb yuritiladi. Badiiy asar tiliga bag‘ishlangan ishlarda zidlantirish, qarshilantirish atamalaridan foydalaniladi. Zid ma’noli sо‘zlarni yonma-yon qо‘llash orqali tushunchalar, belgilar, holatlar, obrazlar zidlantiriladi. Odatda, lisoniy va kontekstual yoki nutqiy zid ma’noli sо‘zlar farqlanadi. Masalan: Eski qishloqqa yangi odat. (maqol) Hali ancha balandda bо‘lsa ham uning kamolidan zavoli yaqinroq ekani kо‘rinib turardi. Shuncha yer qо‘ldan chiqqan bо‘lsa, uning baravariga qancha davlat qо‘lga kirgandir, muni xudo biladi-yu xudoning sevimli bandasi qorakо‘z Miryoqub biladi!.. (Chо‘lpon)
Ba’zan mahoratli yozuvchilar qahramonlar ruhiyatidagi kontrastlikni bо‘rttirib tasvirlash maqsadida muayyan bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha sо‘zni boshqa bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha sо‘zga birdaniga zidlantiradilar. Masalan: U vaqtda о‘zi - kuldi, ochildi, quvondi, gerdayib, osmondan qarab qadam bosdi... Xadichaxon esa ezildi, kuydi, о‘rtandi, xо‘rlanib -xо‘rlanib, achchiq-achchiq yig‘ladi. (Chо‘lpon)
Kontekstual antonimlardan badiiy asarda tasvirning ta’sirchanligini oshirish maqsadida ishlatiladi. Masalan: “Zelixon Elchindan qasos haqidagi gaplarni birinchi marta eshitganda sergaklandi. U mushtdek yurakni qoyadek dard bosib turibdi, deb yursa, bu vujudda vulqon kuch tо‘playotgan ekan...” (T.Malik)
Bu nutqiy parchada mushtdek va qoyadek sо‘zlari “kichik” va “katta” ma’nolari bilan antonimik munosabatga kirishgan. Zid ma’nolilikni barqaror birikmalarda ham kо‘plab kuzatishimiz mumkin. Iboralarda: kо‘kka kо‘tarmoq - yerga urmoq, yuzi yorug‘ - yuzi shuvut, kо‘ngli oq - ichi qora, kо‘ziga issiq kо‘rinmoq -kо‘ziga sovuq kо‘rinmoq kabi. Yoki sо‘z va ibora о‘rtasidagi leksik-frazeologik zid ma’nolilik: xasis - qо‘li ochiq, xafa - og‘zi qulog‘ida kabi. Maqol va matallarda: Kattaga hurmatda bо‘l, kichikka izzatda. Yaxshidan ot qoladi yomondan dod. Osmon yiroq - yer qattiq. Hikmatli sо‘zlarda: Bilmaganni sо‘rab о‘rgangan -olim, orlanib sо‘ramagan - о‘ziga zolim. (A.Navoiy)
Kо‘p ma’noli sо‘zlar
Yozuvchining tildan foydalanish mahoratini belgilashda badiiy nutq ifodaliligini qay darajada ta’minlay olganligiga e’tibor qaratiladi. Buni kо‘p ma’noli sо‘zlarni о‘z о‘rnida, muayyan estetik maqsad bilan qо‘llay olishidan ham aniqlasa bо‘ladi. Kо‘p ma’noli sо‘zlar nutqning ifoda imkoniyatlarini kengaytirishga kо‘maklashuvchi lisoniy vosita hisoblanadi. Masalan: yuk sо‘zi о‘zbek tilida kо‘p ma’noli sо‘z hisoblanadi. О‘zbek tilining izohli lug‘atida mazkur sо‘zning quyidagi ma’nolari qayd qilingan; 1)”Bir yerdan ikkinchi yerga kо‘tarib, tashib borilishi lozim bо‘lgan og‘iriik”; 2)”Kishini urintirib qо‘yadigan, tashvishga soladigan ortiqcha narsa, tashvish, dahmaza”; 3)”Qorindagi bola, homila”; 4)”Diniy e’tiqodga kо‘ra aziz-avliyolarni ranjitish tufayli yuz beradigan kasallik”. Ardoqli adibimiz Chо‘lpon о‘zining “Kecha va kunduz” romanida qahramonlar nutqida ana shu sо‘zning 2- va 4-ma’nolarini qorishtirish asosida ham qahramonlar ichki dunyosini yorqinroq ochishga, ham chiroyli kulgi chiqarishga muvaffaq bо‘lgan:
- Yelkamda о‘n putdan о‘ttiz put yukim bor... - dedi mingboshi. Bu ham baqirishga yaqin bir ovoz bilan aytilgan edi. Uchala xotin ham bu yukning nimaligini anglab yetolmadilar. Xadichaxonning fikricha, mingboshiga “irim” qilgan edilar. Endi uni “qaytartirmoq”dan о‘zga iloj yо‘q edi. Bu fikr boshqa kundoshlarning miyalaridan ham о‘tmadi emas... Faqat Xadichaxonning bu fikri qat’iy bо‘lsa kerakkim, yashirishga lozim kо‘rmadi:
- G‘animlar qasd qilganga о‘xshaydi. Qaytarma qildirib bersammi? - dedi.
-Ayollarning bilgani irim, bilgani qaytarma, bilgani azayimxon... - dedi mingboshi... Shu ochilishdan dadillanib bо‘lsa kerak Xadichaxon yana e’tiroz qildi:
-О‘zingiz о‘z og‘zingiz bilan “yuk bosdi” demadingizmi?
Mingboshi kulib yubordi:
-“Yuk bosdi” degan bо‘lsam “qanday yuk?” deb sо‘ragin-da, bachchag‘ar! -dedi u.
Bu vaqtda uydagilar ham asta-sekin tashqariga chiqib yaqin о‘rtaga kelgan edilar. Mingboshi davom qildi:
-Uchalang yukmisan menga?
-Nima og‘irimiz tushdi sizga? -dedi Xadichaxon. (Chо‘lpon)
Kо‘p ma’noli yuk sо‘zi mingboshi nutqida “ortiqcha tashvish” ma’nosida, ya’ni “uchta xotini о‘n puddan о‘ttiz pud” dahmaza ma’nosida qо‘llangan, xotinlar esa bu sо‘zning qayd etilgan 4-ma’nosida tushunganlar, shu tarzda kulgili holat yuzaga kelgan.
Iboralarda ham kо‘p ma’nolilikni kuzatishimiz mumkin. Masalan: yuragi qinidan chiqmoq iborasi sevinchni va qattiq qо‘rquvni ifodalashga xizmat qiladi. Qizning paranjisini kо‘rishi bilanoq yigitning yuragi qinidan chiqayozdi (Oybek). Qо‘rqmayman deb bо‘imaydi, о‘g‘lim. Shunaqa vaqtda odamning yuragi qinidan chiqib ketadi (A.Qahhor). Bosh suqmoq - qisqa fursatga kirmoq, xabar olmoq; aralashmoq, odamlarga qо‘shilmoq. Tomdan tarasha tushganday - kutilmaganda, qо‘qqisdan; qо‘pol tarzda.
Eskirgan sо‘zlar
Jamiyat о‘sib-о‘zgarib borar ekan, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy hayotdagi ba’zi tushunchalar tamomila eskirib, amaliyotdan chiqib ketadi. Badiiy asarda muayyan davr voqealari tasvirlanar ekan, ana shu davrga oid bо‘lgan eski tushunchalarga murojaat qilmaslikning aslo iloji yо‘q. Tilshunoslikda bunday tushunchalarni ifodalaydigan sо‘zlar “arxaizmlar” va “istorizmlar” degan nomlar ostida umumlashtiriladi. Tilning hozirgi davri uchun eskilik bо‘yog‘iga ega bо‘lgan til birligi arxaizm deb yuritiladi. “Arxaizm о‘zi nomlayotgan voqelikni anglatuvchi leksik birlik bilan yonma-yon yashaydi”. Arxaizmlar badiiy matnda tasvirlanayotgan davr voqeligini real tasvirlash, asarning tarixiylik ruhini ta’minlash maqsadida qо‘llaniladi. О‘rdu-qо‘shin, handasa-geometriya, tilmoch-tarjimon, mirza-kotib, sadr-rais, lak-yuz ming kabi sо‘zlar ishlatilganda davr ruhi ta’kidlangan bо‘ladi. Ayrim arxaik sо‘zlar zamonaviy ma’nodoshiga qaraganda ma’noni kuchliroq ifodalash xususiyatiga ega bо‘ladi. Masalan, yо‘qsil - kambag‘al arxaik sо‘zlariga e’tibor beradigan bо‘lsak,’hech narsaga ega emaslik” ma’nosi yо‘qsil leksemasida kambag‘al leksemasiga qaraganda ancha ortiq, chunki mazkur sо‘zlar tarkibi tarixiy-etimologik tahlil etilganida anglanadigan yо‘q - kam sо‘zlari qiyoslansa, birinchisida ayni belgining “nol” darajada ekanligi seziladi. Arxaik sо‘zlar muayyan davrning yozma uslubini ifodalashda yoki qahramonning nutqiy xarakteristikasini berishda ham uslubiy vosita sifatida ishlatiladi. She’riyatda nutqqa kо‘tarinki ruh bag‘ishlash maqsadida ishlatiladi:
Siz kо‘kning qopqasin qoqqan soatda
Quyosh kо‘z uqalab uyg‘onar edi. (G‘.G‘ulom)
Ulug‘ shaharlarning bо‘ysirasida
Abadiy о‘rinni topa olgan Shosh. (A.Oripov)
Ne-ne zilziladan chiqolgan omon
Manglayi yarqiroq makonsan buyuk. (A.Oripov)
Hozirgi kunda uchramaydigan, faqat tarixiy narsa yoki voqea-hodisalarning nomini bildiruvchi sо‘zlar istorizm (tarixiy sо‘zlar) deyiladi. Istorizmning arxaizmdan farqi shundaki, bugungi kunda о‘sha tarixiy voqelikning о‘zi ham uni anglatuvchi boshqa leksik birlik ham bо‘lmaydi, demak istorizm о‘zi ifodalayotgan hodisaning yagona nomidir. Masalan: amin, pristav, mingboshi, noyib, ellikboshi, ponsad kabilar badiiy matnda ishlatilganda kitobxon ijtimoiy boshqaruv tizimi bilan bog‘liq tarixiy voqelikni kо‘z oldiga keltiradi. Tarixiy sо‘zlar ham badiiy matnda о‘tmish voqeligini real tasvirlash maqsadida ishlatiladi.
Badiiy asar tilidagi eskirgan sо‘zlarni tahlil qilishda asar yozilgan davrni e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Chunki,’sо‘zlar yozuvchi yashagan, ijod etgan davrdayoq eskirgan bо‘lishi mumkin bо‘lganidek, asar yozilgan davrda faol iste’molda bо‘lib, keyinchalik iste’moldan tushgan” bо‘lishi mumkin.
Yangi sо‘zlar
Yangilik bо‘yog‘iga ega bо‘lgan, yangi narsa-hodisa va tushunchalarni ifodalash uchun hosil qilingan leksemalar neologizm yoki yangi sо‘zlar deyiladi. “Neologizm tilga umuman mansub bо‘lishi yoki yakka shaxs nutqiga xos bо‘lishi mumkin. Birinchisi umumtil neologizmi deb, ikkinchisi individual nutq neologizmi deb yuritiladi”. Badiiy asarda asosan individual nutq neologizmlari badiiy-estetik qimmat kasb etadi. Mahoratli yozuvchilar voqelikni о‘ziga xos, betakror va yangicha ifodalashga harakat qiladilar. Shuning uchun hali kо‘nikilmagan yoki umuman qо‘llanilmagan, yangi, ohorli sо‘zlardan foydalanadilar. Buni quyidagi misollarda ham kо‘rish mumkin: I.Shu ikki kechaning ixtiyori menda! Men -jinlanganman, men - о‘tman, olovman! 2.Miryoqub Akbarali mingboshini haqir kо‘radi, xо‘rlaydi, uning itlanishidan kuladi. 3.Bahorlashib bir borib kelaman, deb yurib edim. (Chо‘lpon) 4.Bajarajak yumushlarimni bot-bot bayonlaydi. 6.Ta’tillanib podayotoqqa bordim. (T.Murod). Direktorimiz kabinadan tashqarilaydi. (T.Murod)
Sheva sо‘zlari
Yozuvchilar о‘z qahramonlarini о‘zlari yashaydigan hudud va muhitdan ayirmagan holda, hayotdagidek ishonarli va jonli tasvirlash ehtiyojidan kelib chiqib shevaga xos sо‘zlarni ishlatadilar. Sheva sо‘zlari mahalliy kolorit, hududiy mansublikni о‘zida aniq aks ettirish bilan birga “badiiy nutqda muayyan estetik funksiyani bajaradi. Biroq dialektizmlarning estetik qimmat kasb etishi ularning badiiy nutqdagi meyori, qanday ishlatilishi va ayni paytda qanday dialektizmlarning qо‘llanishi bilan bog‘liqdir». Tilshunoslikka oid adabiyotlarda shevaga xos birliklarning fonetik, leksik va grammatik dialektizmlar sifatida tasnit qilinganligini kuzatish mumkin. Fonetik dialektizmlar asosan, tovushlarni о‘zgartirib qо‘llash, tovush orttirilishi, tovush tushishi va tovushlarni qavatlab qо‘llash kо‘rinishlarida namoyon bо‘ladi. Masalan: i.Zebining qish ichi siqilib, zanglab chiqqan kо‘ngli bahorning iliq hovuri bilan ochila tushgan; endi, ustiga poxol tо‘shalgan aravada bо‘lsa ham, allaqaylarga tala-qirtarga chiqib yayrashni tusay boshlagan edi.(Chо‘lpon) 2.Enaxonlarning butun oilasi yoyilgan qopning tegrasida jugari uqalab о‘tirardilar. (Chо‘lpon) 3 Toshkanniyam olibdimi-a? 4.Televizorning ichida-da, ulim. b.Obrо‘y bor-da, obrо‘y!
Leksik dialektizmlar ham о‘z navbatida ichki guruhlarga bо‘lib о‘rganiladi: sof leksik dialektizmlar, etnografik dialektizmlar va semantik dialektizmlar. Masalan: 1. Kampir shotining yon yog‘ochini silab о‘ynar, Enaxon og‘zidan olgan saqichini ezib “soqqa” yasar...(CHо‘lpon) 2. Jiyaningiz qishloqdan zig‘ir moy olib keldi. Shuni chuchityapman. (T.Murod). 3. U yozlik kiyimini kiyib, tо‘ppa-tо‘g‘ri birinchi klass nomerga bordi va о‘zi uchun ajratilgan kichkinagina chigiling (bejirim) va soz uyiga о‘rnashdi. (Chо‘lpon). 4. Tok osti sо‘ri olachalpoq kо‘laga bо‘ldi. (T.Murod)
Muayyan sheva tarqalgan hududda yashovchi kishilarning о‘zlariga xos bо‘lgan urf-odatlarining nomlari etnografik dialektizmlar deb yuritiladi. Bunday sо‘zlar tasvirning realligini ta’minlaydi: U eshikdan kirar-kirmas tо‘y tо‘qqizini xotiniga uzatib: - Qizing qani? - deya sо‘radi.(Chо‘ipon) Biror sо‘z adabiy tilda ham, shevada ham mavjud bо‘lib, shevada adabiy tilda bо‘lmagan ma’nosi bilan qо‘llana oladigan sо‘zlar semantik dialektizmlar deb yuritiladi. Masalan: Men buvimdan (onamdan) beruxsat mehmon chaqirmayman. (Chо‘lpon)
Grammatik dialektizmlarning ham morfologik va sintaktik deb ataluvchi ichki guruhlari mavjudligini qayd etish mumkin. Masalan: Qurvonbibi bu haqiqatni о‘zi-о‘z kо‘nglida necha marta takrorlagan bо‘lsaykin. Bilamiz, taqsir, yangi uylangan odamdi gapga tutib bо‘lmaydi. Shevaga xoslik iboralarda ham mavjud bо‘lib badiiy matn qahramonlarining ma’lum bir hududga mansubligini va voqea-hodisalar bо‘lib о‘tayotgan о‘rinni ta’kidlashga xizmat qiladi. Masalan, Tog‘ay Murod asarlarida Surxondaryo shevasiga xos frazeologizmlar kо‘p qо‘llanilgan: Xolilatib-xolilatib oyoq ildi. Men ovoz qо‘yib chiriq berdim. Seni yо‘qlab chiriq berdim.
Chet va haqorat sо‘zlari
Badiiy adabiyotda muayyan tasvir maqsadi bilan о‘zga tilga oid sо‘z va iboralar qо‘llanishi kuzatiladi. Tilning lug‘at tarkibiga kiritilmagan, faqatgina og‘zaki nutqda mavjud bо‘lgan bunday chet sо‘zlaridan badiiy nutqda voqealar bо‘lib о‘tayotgan о‘ringa ishora qilish, nutqiy vaziyat va unda ishtirok etayotganlarning milliy mansubligi, qahramonlar xarakteri haqida ma’lumot berish maqsadida foydalaniladi. Bunday birliklar varvarizmlar deb yuritiladi. Masalan, quyidagi parchada tatar millatiga mansub Fatxullin ismli amaldor nutqida keltirilgan varvarizmlar qahramonning qaysi millatga mansubliginigina emas, balki uning xarakterini ham tо‘liq ochib berishga xizmat qilgan: О‘xu, tolkoviy malay shul. Bundan otlichniy kommunist chiqar. Ul partiya uchun atisidan kechdi. Dinsiz ekanini dokazat etish uchun kolbasa yib kursatdi. Buni о‘z kо‘zingiz bilan kо‘rdingiz. Tolko patriot kommunistgina kolbasani shulay yeyishi mumkin. Bravo, bravo! (S.Ahmad)
Tilshunoslikda vulgarizmlar deb ataluvchi haqorat sо‘zlarida о‘ta salbiy munosabat, kamsitish, mensimaslik, haqorat kabi bir qator ifoda semalari juda ochiq kо‘rinib turgan bо‘ladi. Bunday sо‘zlar kо‘proq nominativ ma’nolariga kо‘ra emas, ayni shu konnotativ ma’nolariga kо‘ra nutqda yashaydi. Haqorat sо‘zlari badiiy asarlarda asosan, qahramonlar nutqida ishlatiladi. Lisoniy tahlil jarayonida badiiy asarga olib kirilgan vulgarizmlarni kimning (jinsi, ijtimoiy tabaqasi, mavqei, yoshi kabilar) nutqida ishlatilayotganligiga qarab guruhlash, qanday vaziyatlarda va nima sababdan qо‘llanilayotganligini hamda ularning leksik-semantik tarkibi, shevaga xoslanganligi kabilarni aniqlash lozim bо‘iadi. Misollar: - Hey! Baqqa tush, enag‘ar!, Momo qo-oldi... Yuraging sovudimi, haromi? Endi yaylov keng bо‘ldi senga! Bog‘da javlon urasan, silkasal! (Sh.Xolmirzayev) - Ahmoq! - dedi kampir. -Qayoqlarda sang‘ib yurganding? (S.Ahmad) - Nima, nima? Menga til tegizdi? Nimalar deydi xotintaloq? (Chо‘lpon) G‘animat g‘arniki, deydilar,-dedi Botir firqa. (T.Murod)
Barqaror birikmalar
“lkki va undan ortiq sо‘zlaming о‘zaro barqaror munosabatidan tashkil topgan, nutq jarayoniga tayyor holda olib kiriluvchi, til egalari xotirasida imkoniyat sifatida mavjud bо‘lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi”. Iboralar, maqol-matallar va hikmatli sо‘zlar barqaror birikmalar hisoblanadi.
Iboralar. Voqelikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon kо‘zi о‘ngida aniq va tо‘la gavdalantirishda frazeologik iboralarning о‘rni, ahamiyati beqiyosdir. Iboralar hayotdagi voqea-hodisalarni kuzatish, jamiyatdagi maqbul va nomaqbul harakat-holatlarni baholash, turmush tajribalarini umumlashtirish asosida xalq chiqargan xulosalarning о‘ziga xos obrazli ifodalaridir. Yozuvchilar odatda tasvir maqsadiga muvofiq iboralarni tanlab qо‘llash bilangina kifoyalanib qolmaydilar. Balki, qahramonlar tabiati, ruhiy holati, hayot tarziga moslab о‘zgartiradi va qayta ishlaydi. Shu tarzda xalq iboralari sayqallanib, yangi ma’no nozikliklari bilan tо‘yinib boradi. Xalq iboralarini qayta ishlashning usullari, ularga yangicha rang va tus, yangicha ma’no talqini berishning yо‘llari juda xilma-xildir. Bunga “umumtil iborasi zamiridagi ma’noning yangicha talqinini ochish, iboraning leksik tarkibini о‘zgartirish va uning semantik-stilistik funksiyalarini kengaytirish, iboraga yangicha majoziy va obrazli ma’nolar kiritish kabi usullarni kiritish mumkin”. Frazeologik iboralarni qayta ishlashning turli usullari B.Yо‘ldoshev tomonidan keng о‘rganilgan. Badiiy matnda eng kо‘p uchraydiganlari quyidagilardan iborat:
1. Ibora tarkibidagi ayrim sо‘zlarni almashtirish: Yana uch kun jim turib bersangiz, mulla mingan velosipeddek yuvosh bо‘lib qolasiz. (S.Ahmad) Mingboshining falon-falonlari bizni kо‘ziga iladimi? - deb xabar ham qilmabmiz. Nega indamaysanlar? Og‘zingga paxta tiqdingmi hammang? Dunyoda о‘z oyog‘iga о‘zi bolta chopadigan ahmoq ham bо‘ladimi? (CHо‘lpon)
2. Ibora tarkibini kengaytirish. Bunda ibora tarkibiga yangi sо‘z kiritiladi. Tilimizda jar solmoq iborasi mavjud. CHо‘lpon uni qо‘shkarnayi bilan jar solmoq tarzida kengaytiradi: Mingboshilikni tortib olib, el kо‘zida tamom sharmanda qiladiganday! Abdisamat bilan Yodgor echki, Umarali puchuqlar yana qо‘shkarnayi bilan jar soladiganday!
3.Ibora tarkibini qisqartirish. Ibora tarkibidagi ayrim sо‘zlarni tushirib qо‘llash tildagi tejamkorlik talabi bilan amalga oshiriladi. Ammo yozuvchilar bundan о‘z badiiy maqsadiga kо‘ra foydalanadilar. Tilimizda qо‘lini yuvib qо‘ltig‘iga urmoq iborasi mavjud bо‘lib, uning ma’nosi “ixlosiqaytib, ishonmay qо‘yib, diqqat-e’tibordan soqit qilmoq” tarzida izohlanadi. Chо‘lpon “Kecha va kunduz” romanida uni mana bunday qisqartirilgan holda qо‘llaydi: Undan keyin, qishloq odamlarining shunaqa о‘zboshimcha harakatlariga yо‘l qо‘yib bersak, oz vaqt ichida qishloqdan go’I yuvishimiz kerak bо‘ladi. Bu iboraning noyib tо‘ra nutqida qо‘lyuvmoq tarzida qisqarishi nafaqat shakl ixshamligi uchun, balki ma’no siljishi uchun ham xizmat qilgan. Noyib tо‘raning “voqealar shu taxlit davom etsa, oz vaqt ichida biz qishloqni tashlab chiqishimizga tо‘g‘ri keladi” demoqchi ekanligi mazkur ibora orqali ta’kidlangan. Bundan kо‘rish mumkinki, ayni iboraning qisqargan varianti “tashlab chiqmoq”, “ajralmoq’, “qochib qolmoq” kabi yangi ma’no qirralari bilan matn badiiyatini boyitgan.
Badiiy asarda qо‘llanilgan iboralarni о‘rganishda bir asar doirasidagi frazemalar miqdorini (fondini) aniqlash va xarakterli xususiyatlariga qarab tasniflash, ularni struktural-semantik jihatdan tavsiflash hamda matndagi vazifasini tekshirish lingvopoetik tahlil talablaridan hisoblanadi. Ana shunday tahlilda yozuvchining imkoniyat sifatida mavjud bо‘lgan til birliklaridan foydalanish mahorati ham namoyon bо‘ladi.
Maqol - matal va hikmatli sо‘zlar
Maqollar - grammatik jihatdan tugallangan fikrni bildiruvchi, kichik, ixcham, о‘tkir mazmunli, kо‘chma ma’noda yoki ham kо‘chma ma’noda, ham о‘z ma’nosida qо‘llanadigan hikmatli xalq iboralaridir. Maqollarda fikrni lо‘nda va tiniq ifodalash imkoniyatining mavjudligi nutqning ta’sirchanligini ta’minlashda juda qо‘l keladi. Badiiy asarning xalqchilligini, haqqoniyligini ta’minlashda ham maqollarga murojaat qilinadi. Qahramonlar nutqini boyitish, emotsional-ekspressivlikka erishish maqsadida ham maqollardan keng foydalaniladi. Yaxshining sо‘zi - qaymoq, Yomonning sо‘zi - tо‘qmoq. Eshikli bо‘lding - beshikli bо‘lding. Chumchuq sо‘ysa ham qassob sо‘ysin. Sulaymon о‘ldi devlar qutildi. Hamal keldi - amal keldi kabi obrazli va yaxlit barqaror birikmalar maqol hisoblanadi. “Matallar - tarbiyaviy, pand-nasihat ma’nolarini ifodalovchi, grammatik jihatdan tо‘liq gap shaklida bо‘lgan, faqat о‘z ma’nosida - tо‘g‘ri ma’noda qо‘llanadigan, qisqa, ixcham xalq iboralaridir”. Masalan: Gо‘sht suyaksiz bо‘lmas, sholi - kurmaksiz. Gumon iymondan ayirir. Gul tikonsiz bо‘lmas kabilar matal hisoblanadi.
Hikmatli sо‘zlar ma’lum shaxslar tomonidan aytilgan yoki asarlarida ishlatilgan ixcham, ma’nodor, ishlatishga qulay va quyma fikrlardir. Nutqqa tayyor holda olib kirish imkoniyatiga ega bо‘lgan bunday sо‘zlar aforizmlar ham deyiladi. Tilshunoslikda maqol-matal va hikmatli sо‘zlar “paremalar” deb ham yuritiladi. О‘zbek tilida maqol-matal hamda aforizmlarga bag‘ishlangan kо‘plab lug‘atlar mavjud. Badiiy asarni lisoniy jihatdan tahlil qilishda bunday lug‘atlardan unumli foydalanish zarur.
Agnonimlar
Agnonim atamasi yunon tilidan olingan bо‘lib, bilinmagan, tushunarsiz, noma’lum nom degan ma’noni bildiradi. Muayyan tilda muloqot qiluvchilar uchun о‘sha tildagi noma’lum, notanish, tushunarsiz yoki kam tushunarli bо‘lgan sо‘zlar agnonimlar degan nom bilan umumlashtiriladi. Agnonimlar lingvosentrik emas, balki antroposentrik hodisa hisoblanadi. YA’ni, buni tildan foydalanuvchining lisoniy layoqati bilan bog‘liq hodisa deb qabul qilish mumkin. Mutaxassislar ma’lum leksik-frazeologik birlik agnonim sifatida qabui qilinishi uchun quyidagi talablarga javob berishi kerak, deb hisoblashadi:
1.Bir tilda sо‘zlashuvchilarga butunlay tushunarsiz bо‘lgani holda iste’molda qaysidir darajada mavjud bо‘lsa: jо‘mish (jо‘mish о‘kirib biyik bо‘lmas, echki yugurib - kiyik), olatо‘g‘anoq (olatо‘g‘anoq olg‘ir bо‘lsa ham, qarchig‘aydek bо‘lmas)
2.Bir tilda sо‘zlashuvchilar tomonidan eshitilgan, lekin tо‘liq anglanmagan bо‘lsa: kvalifikatsiya, bakalavr, fauna, fayl, emissiya, embargo, rokirovka kabi.
3.Til egasi muayyan sо‘zni qaysidir sohaga tegishli ekanligidan xabardor, “buni faqat ma’lum bir soha egalarigina biladi” degan fikrda, lekin aniq aytib bera olmagan bо‘lsa: gistologiya, sistalogiya, aksiologiya, falaj, esperanto, etnografiya, anemiya kabi.
4.Til egasi muayyan sо‘zning qandaydir predmet ekanligini bilgani holda uning aynan nima ekanligini aytib bera olmasa: hantal, ang‘iz, tuvoq, koshin, kofein, eskort kabi.
5.Til egasi muayyan sо‘zning eng umumiy bо‘lgan tomonini bilgani holda uning xususiy tomonlarini aytib bera olmasa. Sakura-daraxt, lekin qanday daraxt, qayerlarda о‘sadi, shakl-shamoyili qanday? Sug‘ur-hayvon, lekin qanday hayvon? Avakado-meva, lekin qanday meva? Shuningdek, tildan foydalanuvchi muayyan sо‘zni nutq jarayonida kо‘p va о‘rinli qо‘llagani holda ma’nosini bilmasa yoki tushuntirib bera olmasa ham mazkur birlik agnonim hisoblanadi: ma’naviyat, anqov, aqida, g‘oya, qadriyat, hamiyat, mijoz kabi.
Badiiy adabiyotda agnonimlar alohida estetik vazifa bajaradi. Agnonimlarning badiiy matnda uslubiy maqsad bilan qо‘llanilish hodisasini agnomaziya deb atash mumkin. Agnomaziyaga yuklanadigan vazifalar sirasiga qahramonlar dunyoqarashini aks ettirish, ularning nutqini individuallashtirish hamda illustrativ funksiya bajarish kabilarni kiritish mumkin. Quyidagi parshada ostiga chizilgan agnonomik birliklar, asosan, farmasevtika bо‘yicha mutaxassis nutqida (domlaning ma’ruzasida) qо‘llanilgan bо‘lib, illustrativ xarakter kasb etadi. Kitobxon uchun bu sо‘zlarning anglanishi u darajada muhim emas. Faqatgina qahramonning faoliyat о‘rni haqida ma’lumotga ega bо‘ladilar xolos: “Birinchi qatorga о‘tirib, leksiya daftarimni ochib qо‘ydim. Sadir Fuzaylovich uyoqdan-buyoqqa vazmin borib kelib, leksiyasini davom ettirdi. -Uxlatadigan moddalar neyronlardagi qо‘zg‘alish seanslarini susaytiradi, retikulyar formatsiyaning bosh miya pо‘stlog‘iga kо‘rsatadigan stimullashtiruvchi ta’sirini pasaytiradi va shu tariqa uyquni vujudga keltiradi.
Sekin burilib qaradim. Muzaffar ham mendan kо‘z uzmay о‘tirgan ekan. Soqoli о‘sib ketibdi. Sochi taralmagan, kо‘ylagi g‘ijim... Hech qachon bunaqa yurmas edi. Bir gap bо‘lgan.
-Uxlatuvchi preparatlar orasida eng ta’sirli dorilar, - Sadir Fuzaylovich ovozini balandroq kо‘tardi. - barbituratlar hisoblanadi. Bular orasida hozirgi kunda eng kuchlisi fenobarbital hisoblanadi. Bu preparat uxlatuvchi, shuningdek, talvasani, epilepsiya - tutqanoqni tinchlantiruvchi dori sifatida poroshok yoki tabletka holida 0,1-0,2 grammdan ichiladi.
Oyim kecha ham fenobarbital ichdi. Ikkita tabletka. 0,2 gramm! Keyin qotib uxlab qoldi. Men esa mijja qoqmadim. Shu kecha oyimni birinchi marta yomon kо‘rib ketdim”. (0’.Hoshimov."lkki eshik orasi")
Quyidagi matnda esa oqsoqolning bankrot sо‘zining ma’nosini bilmasligi natijasida komik effekt yuzaga kelganligini kuzatishimiz mumkin: Bir biznesmen yigit mahallada yashaydigan bir oqsoqolni uyiga chaqiribdi. Oldinlari uyi tо‘la odam bо‘ladigan yigitga qarab, otaxon asta sо‘rabdi:
- Ha, bolam, tinchlikmi?
- Tinchlik, otaxon, tinchlik. Shu kichkinagina bankrotcha bо‘lib qoldim. Shunga bir duo qilib yuboring, - debdi biznesmen.
- Omin, iloyo bundan keyin katta-katta bankrot bо‘lib yurgin, - deb duo qilibdi otaxon!
Axir otaxon bankrotni qaydan ham bilsin!
Abdulla Qahhorning “Adabiyot muallimi” asaridagi praktikum, minimum, maksimum. Detirding. Stending. Mering. Demping kabi agnonimlar Boqijon Baqoyevning nutqini individuallashtirishga xizmat qilgan. Boqijon Baqoyev ana shunday, о‘zidan boshqalar (hatto о‘zi ham tugal) tushunmaydigan sо‘zlarni ishlatib huzur qiladigan odamlar qiyofasini kо‘z oldimizda gavdalantiradi.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR:
1.Ma’nodosh, shakldosh hamda zid ma’noli sо‘zlar badiiy matnda qanday maqsadlarda qо‘llaniladi?
2.Abu Abdulloh al-Xorazmiyning "Mafotih al-ulum" asarida mutobaqa atamasi qanday izohlanadi?
3.Neologizm, istorizm va arxaizmlar badiiy matnda qanday maqsadlarda qо‘llaniladi?
4.Dialektizm, vulgarizm va varvarizmlar badiiy matnda qanday maqsadlarda qо‘llaniladi?