Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti begimov Obidjon Norboboyevich Issiqlik ta’minoti tizimida aktiv va passiv quyosh qurilmalarining samaradorligini asoslash

Q
iyu
 = G
и
 Q
yei
 η
и
. (3.10) 
(3.9) va (3.10) formulalar orqali yoqilg‘i sarfi quyidagicha aniqlanadi 
м
еи
б
Q
D
KF


Giyu
. (3.11) 
Qashkadaryo viloyati sharoitida tabiiy gaz yoqilg‘isi ishlatiladi. Gazsimon 
yoqilg‘ilar uchun quyi yonish issiqlik miqdori quyidagicha hisoblanadi
Q
yoi
= 126CO + 108H
2
+ 358CH
4
+ 590C
2
H
2
+ 638C
2
H
6
+ 
+ 861C
3
H
3
+ . . . . . . . (3.12) 
Bu yerda tashkil etuvchi elementlar hajmga nisbatan foiz hisobida olinadi 
(J/m
3
). 
Masalan, Muborak gazi uchun quyi yonish issiqlik miqdorini aniqlaymiz. 
Q
yoi
= 358CH
4
+ 638C
2
H
6
+ 913C
3
H
8
+ 1187C
4
H
10
+ 1461C
5
H
12 
+ 234H
2
S ; 
Q
yoi
= 358×88,3 + 638×2,5 + 913×0,6 + 1187×0,7 + 1461×3 + 234×0,1 =
= 31611,4+1592,5+547,8+830,9+4383+23,4 = 38989 kJ/m
3
. (3.13) 
Yoqilg‘ining issiqlik ekvivalenti 
Э = Q
yoi
/ 29300 = 38989 / 29300 = 1,33 . (3.14) 
Yanvar oyi uchun to‘rt xonali hajmi (16×10×3,5) m
3
bo‘lgan uyning isitish 
yuklamasini aniqlaymiz. Hisoblash uchun quyidagi ma’lumotlarni olamiz:

---

83 
V
b
 = (16×10×3,5) m
3
 = 560 m
3
 ; V
v
 = 390 m
3
 ; 
F
b
= (16+10) ×2×3,5+(16+10) m
2
= 342 m
2
; 
t
и
 = 18 
o
C; t
x
= 0 
o
C - yanvar oy; К = 1,5 Vt/(m
2
K) . 
(3.9) formulaga asosan yanvar oyi uchun isitish yuklamasi: 
Q
iyu 
= 1,5×342×24×3600(18 - 0) = 7,978×10
8
J/sutka . (3.15) 
(3.11) formulaga asosan yanvar oyi uchun yoqilg‘ining sarfi: 
G
и
= 7,978×10
5
/ (38989×0,6) = 34,14 m
3
/sutka ; (3.16) 
yoki shartli yoqilg‘i 
G
shi
= G
и
 Э = 34,14×1,33 = 45,35 kg sh. yo./sutka. 
Yuqorida keltirilgan usuldan foydalanib, fevral - dekabr oylari uchun isitish 
yuklamasi Q
iyu 
va yoqilg‘i sarfi G
и
, G
shi
hisoblanadi. Olingan natijalar 3.1- 
jadvalda keltirilgan. 
Issiqlik ta’minoti uchun quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyatlarini 
aniqlash uchun soddallashtirilgan usuldan foydalanamiz. Soddallashtirilgan 
usulga asosan, quyosh qurilmasining kunlik issiqlik samaradorligi quyidagicha 
aniqlanadi:
Q
k
= Q
g
 K F
k
 η
k
. (3.17) 
Quyosh energiyasining issiqlik imkoniyatlarini aniqlash uchun 3.1 rasmda 
keltirilgan quyosh kollektori qurilmasi olinadi. Kollektor yuzasini aniqlash 
uchun issiqlik yuklamasini qoplash f koeffitsiyentidan foydalanamiz [10], ya’ni 
quyosh energiyasi hisobidan issiqlik yuklamasini qoplash ulushini ifodalaymiz: 
f = Q
к 
/ Q
iyu
= 1 - Q
м 
/ Q
iyu
. (3.18) 
Bu holda quyosh kollektorli tizimlarni dastlabki hisoblashlar uchun qoplash 
darajasi f bilan o‘lchovsiz : 
q = Q
<
 F
к
/ Q
iyu 
(3.19) 
parametr orasidagi bog‘lanishga asoslangan usuldan foydalaniladi (3.2 va 3.3 
rasmlar).
Bunday bog‘lanishlarni aniqlashda K
о
/η
о
=6,3 Vt/(m
2
K) nisbatga, 
solishtirma hajmi v=0,05 m
3
/m
2
ga teng bo‘lgan suvli issiqlik akkumulyatorga, 
janubiy yo‘nalishga va optimal burchakka ega bo‘lgan ikki qavat oyna 

---

84 
qoplangan yassi quyosh kollektorli bazaviy tizim olingan. Bu yerda K
о
va η
о
quyosh kollektorining issiqlik uzatish koeffitsiyenti va optik f.i.k. Boshqa 
turdagi kollektorlarni olganda hisoblashlarga tuzatishlar kiritish zarur. 
Isitish tizimlari uchun hisoblash davri sifatida bir oy olinadi. Qashqadaryo 
sharoitida isitish mavsumi oktabr – aprel bo‘ladi. Bu oy – davrlar uchun mos 
ravishda kollektor sirtiga tushadigan quyosh energiya miqdori Q
<
va issiqlik 
yuqlamasi Q
iyu
aniqlanadi. Optimal qiya α=(φ+10)
о
burchakka ega bo‘lgan 
kollektorlar uchun tushadigan quyosh energiyasini gorizontal sirtdan qiya sirtga 
qayta hisoblash K
k
koeffitsiyentini isitish gelioqurilmalar uchun taqriban K
к
=1,5 
ga teng deb olish mumkin. 
Bog‘lanishlar yordamida ikki masalani yechish mumkin: 
-berilgan f qoplash koeffitsiyentini ta’minlaydigan kollektor sirtining yuzasini 
aniqlash mumkin; 
-berilgan kollektor sirtining F
к
yuzasi uchun f qoplash koeffitsiyentining 
mavsumiy miqdorini aniqlash mumkin. 
Masalan, ikkinchi masalani yechish tartibi quyidagicha bo‘ladi. Hisoblash 
davri (oy, mavsum) uchun Q
<
va Q
iyu
aniqlanadi, q parametr hisoblanadi va 
grafikdan f qoplash koeffitsiyenti aniqlanadi. So‘ngra gelioqurilma Q
к
va 
qo‘shimcha issiqlik manbai Q
м
= (1 – f) Q
iyu
beradigan energiya miqdori 
hisoblanadi.
Yanvar oy uchun f = 0,4 deb olamiz [10].
Bu holda quyidagi o‘lchovsiz parametr olinadi (3.2 rasm) 
Q = Q
г
 K
к
 F
к
 / Q
к
= 1,65 ; (3.20) 
bundan kollektor yuzasi 
F
k
= 1,65 
k
g
k
K
Q
Q
. (3.21) 
Kollektor yuzasi gorizontal tekislikka nisbatan α = φ ≈ 40
o
qiyalik bilan janubiy 
yo‘nalishga ega.
Yanvar oy uchun Q
g
= 8,18 MJ/(m
2
kun), K = 1,7. Demak 

---

85 
F
k
= 1,65 
7
,
1
10
18
,
8
10
978
,
7
6
8



= 94,7 m
2
≈ 95 m
2
. (3.22) 
Hisoblashlarda quyosh kollektori qurilmasining foydali ish koeffitsiyenting 
minimal qiymati η
к
= 0,4 olinadi. 
Yanvar oy uchun quyosh qurilmasining kunlik issiqlik samaradorligini 
aniqlaymiz. Q
g
va К
k
ning qiymatlari 1.3 va 2.5 jadvallardan keltirilgan. (3.17) 
formulaga asosan 
Q
k
= 8,18×1,7×95×0,4 = 528,43 MJ/kun . (3.23) 
Suvli issiqlik akkumulyatorining hajmi optimal munosabatdan aniqlanadi 
V
а
 /F
к
= 0,05 m
3
/m
2
; V
а
= 0,05×95 = 4,75 m
3
. (3.24) 
Issiqlik ta’minoti uchun quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyatlarini 
qoplash koeffitsiyenti f bilan tavsiflash mumkin. Quyosh energiyasi bilan 
issiqlik iste’mol yuklamasini qoplash koeffitsiyentining mumkin bo‘lgan 
maksimal qiymati 
f
max
= 
г
к
Q
Q
100% = 
8
,
797
43
,
528
100% = 66 % . (3.25) 
Yilning oylar bo‘yicha Q
к 
, f uchun natijalari 3.1 jadvalda keltirilgan.