Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti begimov Obidjon Norboboyevich Issiqlik ta’minoti tizimida aktiv va passiv quyosh qurilmalarining samaradorligini asoslash

2.13-rasm. Isitish va issiq suv ta’minoti suyuqlik quyosh tizimining 
sxemasi. 1. quyosh energiyasi kollektori, 2. quyosh energiyasi kollektori 
konturidagi issiqlik almashtirgich, 3. Issiqlik akkumulyatori, 4. qo‘shimcha 

---

56 
energiya manbai, 5. Bino, 6. Nasos, 7. Aralashtiruvchi jo‘mrak, 8. Issiq suv 
ta’minoti konturidagi issiqlik almashtirgich. 
Binoni isitish va issiq suv bilan ta’minlash quyosh qurilmalari issiqlik uzatish 
kombinatsiyalashgan gelioyoqilg‘i tizimi tarkibiga kirib, is’temolchini quyosh 
energiyasi hisobiga yillik issiqlik extiyojini to‘la qoplashga xizmat qiladi. 
Issiqlikni rezerv manbai mo‘ljaldagi issiqlik extiyojni to‘la qoplashga xizmat 
qilishi kerak. Ayrim xollarda esa, gelioqurilmalar unumdorligidan to‘la 
bo‘lmagan miqdorda foydalanib, qolgan qismini zaxirada saqlash imkoniyati 
ham yaratilishi mumkin. Buning uchun binolar hozirgi zamon issiqlikni tejash 
va energiyani saqlashning zamonaviy talablariga to‘la javob beradigan bo‘lishi, 
uning barcha elementlari va gelioqurilmasi jixozlari ayniqsa puxta 
loyihalashtirilgan bo‘lishi kerak. Sanab o‘tilgan barcha shartlarga to‘la rioya 
qilingan taqdirda quyosh energiyasidan foydalanish samaradorligining eng 
yuksak darajasiga erishish mumkin. 
Issiq suv is’temoli sutkasiga 40 litr bo‘lganda, O‘rta Osiyo iqlim sharoiti 
uchun yig‘ish yuzasi 1 m
2
bo‘lgan kollektor va sig‘imi 50 litr bo‘lgan bak-
akkumlyator yetarli. Bunday tizim, suvni 10 ºC dan 50 ºC gacha isitish uchun 
yetarli va yiliga 0,15 t organik yoqilg‘ini iqtisod qilish imkonini beradi. 
Mavsumiy muzlash ochiq konturda issiqlik tashuvchi sifatida suv 
ishlatiladi. Agar yetarli antifriz qo‘shish imkoniyati bo‘lmasa, yilning sovuq 
vaqtlari qurilma bo‘shatilishi lozim. Chunki, suv muzlaganda kengayib trubani 
yorib yuborishi mumkin. Yuqoridagilarga ko‘ra bunday tizimlar yil davomida 
issiq bo‘ladigan regionlarda yoki mavsumiy qo‘llanilishi mumkin. 
Yopiq konturli qurilmalar bu qurilmalarning eng ko‘p tarqalgan 
ko‘rinishi. Ular ochiq konturli qurilmalarga qaraganda murakkabroq. Chunki, 
ularga o‘ziga xos unsurlar (issiqlik almashtirish nasos va boshqa) mavjud. 
qurilmalarning unumdorligi har doim issiqlik almashtirgich unumdorligiga 
bog‘liq. Shuning katta qurilmalarda yassi issiqlik almashtirgichlarni qo‘llash 
maqsadga muvofiq. Yopiq konturli qurilmalarda birlamchi kontur suyuq 

---

57 
antifriz-suv eritmasi bilan to‘ldirilgan. Ko‘proq konsentiratsiyasi 20-30% 
bo‘lgan gilikol hodisasi hisoblangan antifriz ishlatiladi. 
Qurilmalarning boshqa turlari xam mavjud bo‘ladi, ular orasida 
quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 
Kompakt bloklar axolini issiq suv bilan ta’minlash uchun ishlatiladi. U 
(konstruktor) tipdagi oddiy qurilma bo‘lib, barcha kerakli unsurlarni o‘z ichiga 
oladi. Ular yig‘uvchi yuza (2 dan 8 m
2
gacha), akkumulyator-bak (sig‘imini 150 
dan 300 litrgacha) va zaxira tizimi (akkumulyator ichiga joylashgan elektrik 
isitgich)larni o‘z ichiga oluvchi yagona blokdan tashkil topgan. Ularni o‘rnatish 
uchun kerak bo‘lgan uskuna va jixozlarga nasoslar, elektr energiya manbai, 
vodoprovod bilan bog‘lovchi quvurlar va is’temolchidagi issiq suv krani kiradi. 
Ularning afzalligi montajning soddaligi va boshqa qurilmalarga nisbatan past 
qiymatga ega ekaligidadir. Bu ularning ommaviy ravishda ishlab chiqarishning 
asosiy sababidir. 
Quyosh issiqlik energiyasi binolarni isitish uchun muvoffaqiyatli 
qo‘llanilmoqda. Quyosh energiyasidan foydalanib isitilgan suyuqlikning harorati 
(500 ºC atrofida) pol ichidan isituvchi yoki «ventilyator-zmeyevik» turli 
tizimlarda foydalanish uchun yetarlidir. Oddiy issiq suv radiatorlarni qo‘llash 
maqsadga muvofiq emas, chunki kollektordan chiqishdagi ishchi xarorat yetarli 
darajada past (80 ºC atrofida). Quyosh isitgichning asosiy afzalligi shubhasiz 
uning past qiymatidir. Shunga qaramasdan agar qo‘shimcha (rezerv) energiya 
manbasinini o‘z vaqtda ishga solinmasa, binodagi issiqlik zaxirasi yo‘qolishi 
mumkin. Chunki, yilning sovuq vaqtida issiqlikka bo‘lgan talab eng yuqori 
bo‘ladi. Boshqa kamchiligi «ventilyator-zmeyevik» tizimining samaradorligini 
kamaytiradi. Lekin, shunga qaramasdan, tizimning avtonom ravishda ishlashi va 
uning atrof muxitga zarar keltirmasligi tufayli uni ba’zi bir binolarda ishlatilishi 
istiqbolli hisoblanadi. 
Odatda, isitish qurilmasi issiq suv ta’minoti tizimi bilan boshqaruvchi 
moslama orqali birlashtiriladi. Boshqaruvchi moslama issiq suvga talab 

---

58 
bo‘lganda qurilmani ishga tushiradi yoki harorat past bo‘lgan paytlarda isitish 
tizimini foydalanilgan issiq suv bilan ta’minlaydi. 
Quyosh energiyasining qo‘llanishi ko‘rib chiqilgan hollarida issiqlik 
ta’minoti faol tizimidan foydalaniladi. Bundan tashqari, passiv tizimlar ham 
mavjud. 
Quyosh issiqlik ta’minoti passiv tizimlari umumiy aniqlanishi bo‘yicha, 
binolar qurilish elementlari tarkibini, hamda issiqlik qabul qilish, yig‘ish va 
ko‘chirish vazifalarini bajaradi. Isitilayotgan binolarga issiqlik berishning 
tanlangan sxemasiga ko‘ra quyosh issiqlik ta’minoti passiv tizimning ikki asosiy 
ko‘rinishga ajratish mumkin: Issiqlikni to‘g‘ridan-to‘g‘ri uzatuvchi tizimlar, 
massiv issiqlik o‘tkazuvchanligi orqali ishlatilayotgan binolarga issiqlikni 
uzatishga asoslangan tizimlar. 
Massiv issiqlik o‘tkazuvchanligi orqali isitilayotgan binolarga issiqlikni 
uzatishga asoslangan tizimlarda quyosh nuri bevosita ichiga kirmaydi va tashqi 
to‘siq konstruksiyalar bilan birga joylashtirilgan issiqlik qabul qiluvchilar 
tomonidan singdiriladi. Ular issiqlik yig‘uvchilar hisoblanadi. 
Shuningdek, mamlakatimizda turli maqsadlarida (issiq suv ta’minoti, 
isitish, quritish va hokazo) past potensialli quyosh energiyasidan samarali va 
amaliy foydalanishning qator misollari bor.